Новы „Беларус” – Ціхан Чарнякевіч

„Гэта значыць, што пісьменства наша краснае жыве!” Пацверджаннем гэтай тэзы з верша Уладзіміра Арлова стаў восьмы выпуск альманаха „Беларус”, які нядаўна пабачыў свет у Амерыцы.

Выданне гэтае мае выключную і ў нейкім сэнсе вузкую функцыю: публікаваць мастацкія тэксты, створаныя літаратарамі, якіх лёс закінуў далёка ад метраполіі. Геаграфія іх пражывання вельмі шырокая – ад Беласточчыны і Палтавы да Аўстраліі, Сібіры і ЗША. Большасць аўтараў альманаха жыве ў Злучаных Штатах, што і зразумела, бо сам альманах заснаваны ў 2007 годзе амерыканскім беларусам Маратам Клакоцкім і працягвае выдавацца ў „горадзе вялікага яблыка”. Трэба адзначыць, што выданне – цалкам безганарарнае і выходзіць на варштат толькі дзякуючы ахвяраванням з усяго свету. Пазначаныя на першых старонках сумы і ахвярадаўцы (калі прыраўнаць нумарыз першага да апошняга) дазваляюць казаць пра ўсё большую актыўнасць мецэнатаў. Так, калі ў 2009 годзе выдаўцу было даслана 780 даляраў, то сёлета лік ахвяраванняў пераваліў за 3000, што не можа не цешыць. Гэта дае надзею і на новы нумар.

Кола аўтараў „Беларуса” даволі трывалае. Прынамсі 15-20 літаратараў публікуюцца ў ім штогод. Ледзь не ў кожным з васьмі нумароў „Беларуса” можна знайсці імёны Лявона Баравога, Ірыны Варабей, Віталя Воранава, Зьмітра Давыдзенкі, Віталя Зайкі, Віктара Кавалеўскага, Цімоха Ліякумовіча, Алега Мінкіна, Пётры Мурзёнка, Сержука Сокалава-Воюша, Макса Шчура, Валянціны Якімовіч. Але гэта не азначае вядомай часопіснай „групаўшчыны”: тут справядліва казаць, што рэдактар друкуе тое, што маецца ў ягоным „партфелі”, бо ніякія ўзроставыя ці то каштоўнасныя арыентыры тут не адыгрываюць вялікай ролі. „Беларус” – альманах для літаратараў рознага веку і часам нават супрацьлеглых поглядаў. Па выданні можна, відаць, прасочваць амаль усе хвалі пасляваеннай эміграцыі (ад 1950-х да 2010-х гадоў), і прыкладная тэматыка і паэтыка іх тэкстаў выразна „паралеляць” з аднагодкамі з метраполіі: тэмы і хібы ў творцаў штотыднёвіка „Літаратура і мастацтва”, бадай, аднолькавыя з дэбютантамі і старажыламі эміграцыйнай літаратурнай супольнасці. Важна тое, што самая гэтая супольнасць існуе і яе нельга адпрэчыць беларускай філалагічнай навуцы (прынамсі, той яе частцы, якая ведае пра існаванне альманаха „Беларус”). Як мінімум некалькі тэкстаў вартыя сур’ёзнага разгляду. На маё гледзішча, у восьмым нумары „Беларуса” гэта тэксты Віталя Воранава, Якуба Лапаткі, Алега Мінкіна, Дзмітрыя Шатыловіча, Макса Шчура і Валянціны Якімовіч. На іх і спыню сваю ўвагу, тым больш што ў кароткай рэцэнзіі ахапіць 21 аўтара немагчыма.

Тэксты гэтых шасці літаратараў выразна падзяляюцца на ўласна літаратурныя і non-fiction. Так, Дзмітрый Шатыловіч і Валянціна Якімовіч выступаюць у ролі мемуарыстаў. Падарожныя нататкі „Геаграфія шчасця” Якуба Лапаткі, безумоўна, упісваюцца ў жанр травелогу. Жанр гэты быў некалі надзвычай папулярны ў літаратараў эміграцыі, але паступова заняпаў (пра гэта нядаўна распавядаў у адмысловым даследаванні Лявон Юрэвіч). Тым не менш тэкст Лапаткі варта аднесці да найбольш яркіх і таленавітых у гэтым жанры, што дасягнута аўтарам праз скрайнюю эмацыйнасць аповеду, іронію ў адносінах да рэчаіснасці і да самога сябе. Гумар, з якім аўтар спазнае новыя для сябе рэаліі Канарскіх выспаў, спалучаны ў яго з гістарычным апісаннем мясцінаў, амаль навуковым (гэты прыём вельмі характэрны для травелогу наагул). Але баланс паміж навуковым і аўтабіяграфічным дыскурсамі захаваны на належным узроўні.
Успаміны Дзмітрыя Шатыловіча не ўпершыню друкуюцца на старонках „Беларуса”. Яны неаднаразова публікаваліся і на радзіме аўтара – Падляшшы, у „Czasopisie” і газеце „Ніва”, выходзілі кнігамі. Для амерыканскага выдання аўтар прапанаваў тэкст „У лябірынце няволі”, які ахоплівае 1943-1944 гады ў ягонай біяграфіі. Мемуары прысвечаны феномену остарбайтарства. Вельмі падрабязна, з узнаўленнем найдрабнейшых дэталяў Дзмітрый Шатыловіч распавядае пра самую методыку вывазу насельніцтва на прымусовыя работы ў Нямеччыну, характар побыту остарбайтараў, умовы іх працы на чужыне. Вядома, усё гэта падаецца на ўласным прыкладзе, але ў поле зроку мемуарыста трапляе за гэты непрацяглы час яшчэ з дзясятак остарбайтараў, пра якіх таксама вядзецца гаворка. Іх умовы жыцця параўноўваюцца з умовамі апавядальніка. Нямала старонак прысвечана і адносінам немцаў да чужынцаў, іх стаўленню да людзей „ненардычнага” паходжання. Успаміны Шатыловіча, бясспрэчна, даюць багаты матэрыял для гісторыкаў – даследчыкаў остарбайтарства.

Зусім іншым па характары тэкстам ёсць мемуары Валянціны Якімовіч. Яны таксама не першы раз з’яўляюцца ў „Беларусе”, але кнігамі яшчэ не выходзілі. Мемуары Валянціны Якімовіч таксама друкуюцца фрагментамі. Нямала старонак у папярэдніх нумарах альманаха было прысвечана сяброўству аўтаркі з Анатолем Сысом. У новым выпуску Валянціна Якімовіч, скажам так, „прыпадае да вытокаў”, распавядаючы пра сваё дзяцінства і паступовае сталенне ў гарадскім пасёлку Касцюкоўка пад Гомелем. Тэкст мемуараў, як і раней, гранічна шчыры і вельмі суб’ектыўны. Гэта тая самая жаночая проза, існаванне якой чамусьці любяць адмаўляць. „Лілея, або Маё юнацтва” – аўтабіяграфія адной дзяўчыны, з узнаўленнем антуражу правінцыйных беларускіх 1960-х. Спадзяюся, выданне мемуараў Валянціны Якімовіч адбудзецца ў самым хуткім часе, бо гэты і ранейшыя яе тэксты, безумоўна, таго вартыя.
Вядомы пісьменнік Алег Мінкін, кожны твор якога варты ўвагі даследчыка, на гэты раз выступае ў жанры дзіцячай драматургіі. Ён прапануе чытачу дзве п’есы – перапрацоўкі беларускіх казак: „Хведар Жылка і сапраўдныя асілкі” і „Як Лыска ваўком быў”. Рэмаркі ў п’есах уключаюць у сябе і парады аўтара, што да дэкарацый і сцэнаграфіі. Драмы Мінкіна могуць быць скарыстаныя самадзейнымі тэатрамі, яны вельмі простыя ў пастаноўцы. Персанажы п’есаў нярэдка вядуць дыялог з дзецьмі-гледачамі, што з’яўляецца для гэтага жанру ледзь не традыцыйным прыёмам, які чамусьці (гэтаксама традыцыйна) рэдка выкарыстоўваецца беларускімі дзіцячымі драматургамі. А дарма.

Цэнтральнымі празаічнымі публікацыямі нумару з’яўляюцца-а апавяданні „Вудзельцы” (націск на другі склад) Віталя Воранава і аповесць „Мінор” Макса Шчура. Аўтары гэтыя не маюць патрэбы ў прадстаўленні, бо даўно з’яўляюцца заўважнымі прадстаўнікамі „новай беларускай прозы”. Кніга апавяданняў Воранава, якая толькі часткова апублікавана ў „Беларусе”, задумана аўтарам як своеасаблівы рымэйк вядомай кнігі Джэймса Джойса „Дублінцы”. Воранаў нярэдка вытрымлівае ў аповедзе і вымогі паэтыкі „Дублінцаў”: нейтральнасць апавядальніка, эпіфанію, парадаксальнасць, недаказанасць, кампазіцыйнае выбудоўванне цыклу аповедаў з тэмы дзяцінства да старасці і смерці. „Вудзельцы” – жыхары роднага Воранаву мястэчка Удзела на Глыбоччыне, але, нягледзячы на гэтую падкрэсленую геаграфічную правінцыйнасць, жарсці ў аповедах кіпяць не меншыя, як у ірландскай сталіцы. Адно толькі ўзнаўляецца там рэальнасць „ліхіх дзевяностых”, а не снабісцкі і пафасны Дублін канца ХІХ – пачатку ХХ стагоддзя. Вось жа, застаецца толькі чакаць выхаду „Вудзельцаў” асобнай кнігай, якая нават на стадыі фрагмента ўжо выклікае немалую цікавасць.

Аповесць Макса Шчура „Мінор”, калі параўноўваць яе з тэкстамі ягонай кнігі „Ліст, знойдзены на папялішчы”, прадстаўляе аўтара крыху па-новаму (зрэшты, як і павінна быць у талковага аўтара). Цяпер гэта менш за ўсё твор-эксперымент з фармальнага боку гледзішча. „Мінор” больш нагадвае эсэ-ўспамін, які, захоўваючы вымогі мемуарнага жанру, паглыбляе чытача не толькі ведамі пра біяграфію аўтара, але і ведамі пра самога сябе. У стылістычным плане „Мінор”, калі шукаць паралелі, бліжэйшы да тэкстаў Генры Мілера, якія, убіраючы ў сябе рэчаіснасць, парадкуюць яе ў скрайне суб’ектыўным ключы, важным, можа быць, найбольш для самога аўтара-стваральніка. Аповед пра адну паездку ў Мюнхен, да старога сябра, ператвараецца для аўтара ў найважнейшы эпізод духоўнай біяграфіі, які стаецца падзелам жыцця: з экзальтаванага і легкадумнага еўрапейца—прыезджага-неафіта ён робіцца ўласна эмігрантам, будучыня якога стаецца цьмянай, і толькі мінулае асвятляе і развейвае гэтую цьмянасць. Аўтабіяграфічны міф, які ствараецца ў аповесці пісьменнікам (у тым ліку ў выніку ўнутранага маналогу апавядальніка, які асэнсоўвае сам працэс, характар і тэматыку пісьма), выходзіць з вузкіх асобасных межаў і кранае больш тонкія матэрыі – такія, як „вечнае вяртанне”.

Такім чынам, у восьмым нумары, як і ў папярэдніх, ёсць што чытаць і ёсць над чым задумацца. Не так ужо й шмат у нас літаратурных часопісаў на беларускай мове (на пальцах можна пералічыць!). „Беларус” выглядае ў іх шэрагу годна і працягвае трымаць марку.