Абяднанне! Захоп? Анексія…, Юрась Нераток

Так складваецца ў чалавечай цывілізацыі, што гісторыя асобнай краіны павінна стасавацца з дзяржаўнай ідэалогіяй, таму доля аб’ектыўнасці яе часцяком бывае непразрыстай. У жорсткія часы гісторыя „ствараецца”, каб падмацаваць рэжым. Пры гэтым не толькі апускаецца шлагбаум для непажаданых гістарычных прац, але і блакіруюцца напрамкі работы гісторыкаў (або нейтралізуюцца самі шукальнікі ісціны) і знішчаюцца дакументальныя першакрыніцы.
У савецкія часы гісторыя Беларусі (тады – БССР) пачыналася з канцэпцыі „Да рэвалюцыі Беларусь была адсталай ускраінай Расійскай імперыі”. Перабудова „паглыбіла” беларускую гісторыю: яна цяпер пачыналася з таго, што сын ключніцы Уладзімір Вялікі згвалтаваў полацкую княжну Рагнеду і забіў яе бацьку Рагвалода. Трохі пазней для ажыўлення нацыянальнай ідэі дзеячы Княства Літоўскага змянілі ролю прыхадняў-захопнікаў, якія знішчылі сляды сваіх папярэднікаў, на гістарычнае амплуа мясцовых патрыётаў, якія калі і ўступалі ў хаўрус або клаліся пад пратэктарат, дык толькі для карысці краіны.
Цяпер неўпрыкмет зацёрхваецца савецкі перыяд 1970-80-х – параўнанне не на карысць сучаснай хранічна хворай эканоміцы з пастаяннай інфляцыяй і рэгулярнымі крызісамі невідавочнага паходжання.
Прыцягальнасць гістарычнай навукі – у пошуках праўды, якой бы яна ні была. І ва ўсе часы былі падзвіжнікі, якія прыкладалі намаганні, каб расставіць усё на свае месцы.
Удалай спробай разабрацца ў падзеях 75-гадовай даўніны з’яўляецца кніга маладога беларускага вучонага Анатоля Трафімчыка „1939 год і Беларусь: Забытая вайна”, выдадзеная ў 2014 годзе ў выдавецтве А. М. Янушкевіча. Можа падацца, што гэта не тая даўніна, у якой магчыма кардынальна змяніць укаранёнае дзесяцігоддзямі ўяўленне. Аднак 75 гадоў – гэта дыстанцыя „прадзед–унук”, калі пацвердзіць або абвергнуць пісьмовыя сведчанні рэальнай шчырай размовай немагчыма. Светапогляд і прыярытэты грамадства за гэты час таксама мяняюцца кардынальна.
Задача, якую паставіў перад сабой і паспяхова выканаў Анатоль Віктаравіч, пазначана на нахзацы: „паглядзець на пачатак Другой сусветнай вайны з рацыі беларускіх палітычных і нацыянальных інтарэсаў”. Падобны ракурс прывёў аўтара да абгрунтаванай думкі „Другая сусветная вайна пачалася для Беларусі менавіта ў 1939 годзе, а не на два гады пазней пасля нападу Германіі на СССР”. Калі і бачыцца ў гэтай выснове нейкая рэвалюцыйнасць, дык толькі ў параўнанні з гісторыяй СССР, якую вывучалі тры пакаленні беларусаў. Ды яшчэ, магчыма, у разуменні беларусамі вайны ў абавязковай повязі з традыцыйна высокай гібеллю насельніцтва. Трэба сказаць, што калі з архіваў здымаюцца грыфы, інфармацыя з дагэтуль невядомых дакументаў даволі хутка пранікае ў грамадства. Аднак на тое і тэрміны засакрэчвання, каб новыя факты цікавілі ў першую чаргу даследчыкаў. Асобы, якія спрычыніліся да іх стварэння або пэўным чынам зведалі іх дзеянне, зніклі ў плынях часу, ды і сам дзяржаўны лад змяніўся. Тым не менш заўсёды важна не толькі агучыць новае бачанне, але і зацвердзіць яго ў навукова-даследчых працах.
Пошук ісціны, жаданне прасвятліць незразумелыя пытанні або аспекты ідзе ад дзяцінства, калі Сусвет проста павінен быць справядліва і правільна ўладкаваным. Так і для ўраджэнца заходнебеларускай вескі Вялікія Круговічы Анатоля Трафімчыка адпраўнымі пунктамі з’явіліся чутыя ў дзяцінстве загадкавыя выразы „за польскім часам”, „першыя саветы”, за якімі не было ніякіх тлумачэнняў. Хіба толькі фальклорна-гумарыстычная ўзгадка, што „пры Польшчы дзверы каўбасой завязвалі”.
Несумненна, апроч умення працаваць з архівамі, выслухоўваць папярэднікаў-спецыялістаў і раіцца з імі, для гісторыка даследчыка важнымі з’яўляюцца аналітычны розум, інтуіцыя і здольнасць абагульняць шматтэмны і разнамасны матэрыял, уласная незаангажаванасць да вынікаў.
Як і належыць сур’ёзнаму даследчыку, перад тым, як падысці да азначанай тэмы, Анатоль Трафімчык аналізуе папярэднія падзеі: ад заканчэння Першай сусветнай вайны і наступстваў рэвалюцый. І таксама робіць гэта ў ракурсе ўплыву еўрапейскага і сусветнага раскладу на беларускую гісторыю – як непасрэднага, так і верагоднага, бо несумненна, што буфернасць нашай тэрыторыі асабліва задзейнічана падчас перадзелаў, інтрыг вялікіх дзяржаў і дзяржаў-суседзяў. Прычым, ацэньваюцца не толькі факталагічная або дакументальная кампаненты – яшчэ праследжваецца іх узаемаўплыў. Пры тым, што любыя падзеі і іх імавернасць у выніку праецыруюцца на нашу тэрыторыю, эмацыйныя ацэнкі гістарычных асоб, дзяржаў, дзеянняў і выказванняў адсутнічаюць – Анатоль Віктаравіч вытрымлівае нейтралітэт дзеля аб’ектыўнасці.
Трэба сказаць, што гісторыі войн пішуцца хоць і праз некаторы час пасля іх заканчэння, аднак даволі хутка. Таму правамернай уяўляецца некаторая карэкціроўка, дакладней, перамена ракурсу. Тым больш да стварэння гісторыі ў тыя часы краіна не мела ніякага дачынення.
Несумненна, большая ўвага ў кнізе „1939 год і Беларусь: Забытая вайна” нададзена Заходняй Беларусі, бо менавіта гэтая частка была больш рухомай у кантэксце статуса і больш няўстойлівай у сацыяльна-псіхалагічнай адаптацыі насельніцтва. І, напэўна, у перыяд „верасень 1939 – чэрвень 1941” войны для Усходняй і Заходняй Беларусі былі рознымі – па першапачатковай дзяржаўнай прыналежнасці цягам апошніх дзесяцігоддзяў. І нават мяжа паміж імі пасля верасня 1939 годзе не стала ўмоўнай. Што ж, савецкія салдаты ведалі, што ідуць у Польшчу, а заходнія беларусы адчувалі, што гэтым не скончыцца.
Хочацца паўтарыць, што для свядомасці беларусаў вайна – велізарныя чалавечыя і матэрыяльныя страты, змена (часам неаднаразовая) улады і пасляваенныя „калабарацыянісцкія разборкі”. А такія „дробязі”, як поўнае знішчэнне вертыкалі ўлады, эміграцыя, люстрацыя спецыялістаў, высылкі, прызывы ў дагэтуль варожую армію і нават расстрэлы „па падазрэнні ў нелаяльнасці” – звыклыя жыццёвыя калізіі. Пры ўсёй павазе да традыцыйнага нацыянальнага крэда справядлівай падаецца тэза, што гвалт – заўсёды гвалт. Незалежна ад сілы, накірунку і маштабу супраціву. А выжыванне беларуса падчас катаклізмаў, якія здараюцца на нашай тэрыторыі – у жартоўна-дзіцячым закліку „Хавайся ў бульбу!”, што падчас міждзяржаўных перыпетый рэалізуецца партызанскімі або падпольнымі згуртаваннямі.
У Анатоля Трафімчыка да форм рэпрэсій агульначалавечы, а не нацыянальны падыход: даследчык разглядае іх ад фізічнага знішчэння і арышту да звальнення і навязвання ідэалогіі. А ў якасці прыкладаў супраціву і падаўлення яго ўладамі даследчык бярэ канкрэтны сектар: сферу асветы і навучання як паказальны зрэз грамадства.
Кніга „1939 год і Беларусь: Забытая вайна” не загрувашчана спецыяльнай тэрміналогіяй. Аднак і не грашыць спрошчанасцю дзеля папулярызацыі. Унутраны камертон дазволіў аўтару беспамылкова выбраць патрэбныя інтанацыі, пазбегнуць ментарства і не парушыць раўнавагу непрадузятасці. І адначасова Анатоль Трафімчык не выкладае патрэбныя яму аргументы, а паказвае абстаноўку ў цэлым і прапануе адсачыць заўважаныя ім тэндэнцыі і прыйсці да аналагічных высноў.
Такі адкрыты расклад робіць даследванне даступным не толькі для навукоўцаў, а і для аматараў гісторыі.
Не хацелася б спыняцца на падрабязных аспектах або прыводзіць асобныя цытаты: аб’ем кнігі „1939 год і Беларусь: Забытая вайна” не такі вялікі, каб канспектаваць яе ў рэцэнзіях, а наклад не такі і малы, каб не было магчымасці яе знайсці тым, хто мае інтарэс да ўласнай гісторыі.