Калісь пісалі – Лена Глагоўская

Ад калі стаў мяне цікавіць Францішак Аляхновіч (1883-1944) – а было гэта ў пачатку 90-ых гадоў мінулага ХХ стагодзьдзя – сабіраю ўсё, што адносіцца да яго жыцьця і творчасьці. Найбольшым адкрыцьцём для мяне былі яго сыны Юры і Казімір, якіх знайшла крыху нечакана для сябе ў 2003 г. Зараз ужо няма іх сярод жывых, але сяброўства з імі перайшло на іх дзяцей і ўнукаў, якія цікавяцца сваім дзедам і прадзедам і час ад часу натхняюць і мяне да новых пошукаў. Тое, што зараз прапаную, не ёсьць новай знаходкай. Гэта публікаваныя двойчы (а магчыма і больш разоў) успаміны Францішка Аляхновіча, якія даслаў ён у лісьце Кастусю Езавітаву ў ліпені 1943 г. Кастусь Езавітаў (1893-1946) жыў у Рызе яшчэ з 1919 г., а са студзеня 1942 г. рэдагаваў там часопіс «Новы Шлях», у якім апублікаваў м.інш. успаміны Францішка Аляхновіча (пад псэўданімам Юр. Монвід – у №№ 2-8) з 1940-1941 гг. «Страшны год» і абшырны – пасьмяротны ўжо – біяграфічны артыкул пра драматурга (№ 6). Кастусь Езавітаў намагаўся як мага больш сабраць зьвестак пра выдатнага драматурга ад яго самога. Адказам на яго намаганьні быў ліст, які чамусьці Кастусь Езавітаў апублікаваў не ў «Новым Шляху» (выходзіў да траўня 1944 г.), але ў беластоцкай «Новай Дарозе», якую рэдагаваў Хведар Ільяшэвіч. Быў ён надрукаваны зараз-жа пасьля забойства Францішка Аляхновіча (3 сакавіка 1944 г.) у красавіку 1944 г. у №№ 14-16. Чаму не ў Рызе, ці не ў «Беларускім Голасе», якога рэдактарам да забойства быў драматург, ці не ў «Беларускай Газэце» ў Менску? Праўда, усе гэтыя выданьні з сабой вельмі супрацоўнічалі, што бачна на іх старонках. Але няхай гэта пакуль застаецца загадкай, магчыма час паспрыяе яе разгадцы.
Гэтыя нумары «Новай Дарогі» чамусьці захаваліся ў Бібліятэцы Літоўскай Акадэміі Навук у Вільні, цікава, што са штампам Weissruthenishe Komitee in Bialystok. Зрабіўшы копіі з іх даўным-даўно – у сувязі з пісаньнем біяграфіі Хведара Ільяшэвіча – мне нават не прыйшла ў галаву думка, што гэты ліст Францішка Аляхновіча Кастусу Езавітаву можа розьніцца ад тога, што апублікаваны ў выдадзеных творах драматурга ў Менску пасьля 1990-ых гг. Зараз няма ў мяне менскага выданьня з 1994 г. «У капцюрох ГПУ», куды трапіў гэты ліст, але ёсьць «Выбраныя творы» Францішка Аляхновіча (Мінск «Беларускі кнігазбор» 2005). Там на сс. 391-400 зьмешчана «Замест аўтабіяграфіі – крыху ўспамінаў».У каментарах на с. 529 можна даведацца, што друкуюцца яны «паводле выд.: Аляхновіч Ф. У капцюрох ГПУ. Мн., 1994», а «упершыню – газ. «Новая Дарога» (1943, № 40, 23 кастр.)». Як не шукала, але дасюль нідзе не знаходжу № 40 гэтай газэты, якая зараз зьяўляецца сапраўдным рарытэтам і на тэрыторыі Польшчы не захавалася ні ў адной бібліятэцы, хаця выдавалася яе больш як 30 тысяч экзэмпляраў. Пераглядаючы за тое, тыя нумары, якія захаваліся ў прыватных калекцыях, ды ў Менску ці Вільні, аказалася, што гэты ліст быў надрукаваны толькі пасьля сьмерці Францішка Аляхновіча. Дарэчы, наўрад ці сам аўтар дазволіў-бы яго публікаваць пры жыцьці. Нечаканая сьмерць стала нагодай да публікацыі. Зірнуўшы ў «Новую Дарогу», а заадно і ў «Выбраныя творы», маю дасьледчыцкую ўвагу зьвярнула неадэкватнасьць загалоўкаў – у «Новай Дарозе» «Францішак Аляхновіч – сам аб сабе». Пасьля ліст да Кастуся Езавітава, а пасьля «Замест біяграфіі – крыху успамінаў». Разумею, што біяграфія амаль тое-ж што і аўтабіяграфія, асабліва пісаная самім аўтарам, але…
Пачала параўноўваць абедзьве публікаці – быццам бы тыя самы, але не такія самыя. Паколькі я ў стане ўспрымаць выкіданьне мяккіх знакаў з арыгінальных тэкстаў, то цяжка пагадзіцца, калі рэдактары мяняюць словы, ці перарабляюць іх гучаньне на сучасны лад, напр. «пагаворкі» на «прымаўкі», «кляса» на «клас», «граніцы» на «межы», «мамэнт» на «момант», «повад» на «прычыну», «вуяшэк» на «дзядзька», «аказыю» на «нагоду», «звозчыцкіх» на «рамізніцкіх», «канура» на «дзіра», «ня» на «не», «сягоньня» на «сёння», «псэўданім» на «мянушка», «прапасьці» на «загінуць» і г.д. Гэтых правак, пры тым стылістычных, ёсьць так шмат, што калярытная мова Францішка Аляхновіча згубілася пад нечыяй рэдактарскай рукой. Дарэчы іншыя тэксты Францішка Аляхновіча маюць падобныя грахі, але ўсё-ж такі крыху іх там менш.
Перачытаўшы дакладна абодва тэксты, аказалася, што ў менскіх выданьнях чамусьці выкінуты каментар Кастуся Езавітава, які знайшоўся пад апублікаваным лістам Францішка Аляхновіча. Ён шмат гаворыць і пра Францішка Аляхновіча і пра абставіны яго загадкавай сьмерці, пра якія Кастусь Езавітаў мог ведаць непасрэдна ад жонкі Францішка Аляхновіча, калі такое адважыўся напісаць 15 дзён пасьля забойства драматурга ў «Новую Дарогу». Дзеля «смакавітасьці» і арыгінальнасьці мовы Францішка Аляхновіча, а таксама як напамін пра беластоцкую газэту і клясыка беларускай драматургіі прапаную чытачам гэты перадрук.