Міраслава Кастанчук. Уцёкі ад вайны.

Гэта было першае такое масавае бежанства сучаснасці. Самая трагічная для жыхароў Падляшша падзея ХХ стагоддзя. Кожны трэці, з’ехаўшы ў глыб Расійскай імперыі, не вярнуўся. Гора кранула кожную перш за ўсё праваслаўную сям’ю.

Адным з разбуральных і непапраўных наступстваў 1-й сусветнай вайны для Расійскай iмперыі з’яўляецца бежанскі рух, якiе дасягнулў нябачаных раней памераў. Сёння мы маем уяўленне пра мільёны загінуўшых, параненых у тую вялікую вайну, пра мільёны палонных, але мала хто ведае пра маштаб народнай трагедыі, звязанай з гвалтоўным перасяленнем у глыб краіны велізарных мас насельніцтва заходніх губерняў Расійскай iмперыі, якія апынуліся ў зоне ваенных дзеянняў. У 1914 – 1915 гадах да 5 млн. чалавек з 23 млн. пражываючых на тэрыторыі, захопленай праціўнікам, вымушаны былі пакінуць свае родныя мясціны і перасяліцца на ўсход – у губерні Цэнтральнай Расіі, Паволжа, Сібіры, Прымор’я і Сярэдняй Азіі. Уцякалі, у асноўным, ад заходняга тэатра ваенных дзеянняў, то-бок, з тэрыторыі суседніх сёння з Расіяй дзяржаў: Польшчы, Літвы, Беларусі, Латвіі, Украіны.
Уцекачы з’явіліся з першых дзён вайны. Да вясны 1915 пераважала стыхійнае, добраахвотнае бежанства, а колькасць перамешчаных людзей не перавышала некалькіх соцень тысяч чалавек. Артабстрэл, падпаленыя і разбураныя дамы, рэквізіцыі харчавання і згон жывёлы для ваюючых армій, пастой войскаў і падводная павіннасць, чуткі аб жорсткасці немцаў – усё гэта напаўняла страхам, выклікала паніку ў людзей, якія апынуліся ў зоне вайны. Людзі ўцякалі ад вайны, пакідалі свае дамы, але рассяляліся большай часткай у прыфрантавой мясцовасці, разлічваючы ў хуткім часе вярнуцца назад.

14 верасня 1914 быў створаны Камітэт Вялікай Княжны Таццяны Мікалаеўны (Таццянінскі камітэт) для аказання дапамогі пацярпелым ад ваенных дзеянняў. Гэта быў першы заканадаўчы акт аб арганізацыі бежанскай справы ў Расіі. Фактычна з першага дня камітэтам кіраваў член Дзяржаўнага Савета, сапраўдны стацкі саветнік Нейдгард, а царэўна Таццяна займала фармальную пасаду ганаровай старшыні. Камітэт з’яўляўся цэнтральным органам па абароне бежанцаў у Расіі, карыстаўся урадавай падтрымкай і шырокімі дзяржаўнымі субсідыямі, а невялікую частку паступленняў давалі ўсерасійскія зборы ахвяраванняў і прыватныя ўнёскі. Неўзабаве былі заснаваны яго губернскія аддзяленні на чале з мясцовымі губернатарамі на прыфрантавой тэрыторыі, а затым і па ўсёй краіне, што ператварыла Камітэт у найбуйнейшую дабрачынную арганізацыю па аказанні дапамогі бежанцам. Тады ж сталі ўзнікаць нацыянальныя грамадствы, кіравальныя справай дапамогі бежанцам: Камітэт дапамогі ахвярам вайны габрэям, Польскі цэнтральны абывацельскі камітэт, Літоўскае таварыства па аказанні дапамогі пацярпелым ад вайны, Латышскi камітэт, Беларускі камітэт. Рускім камандаваннем і ўрадам была праведзена шырокая эвакуацыя заходняга краю, якая пачалася ўжо восенню 1914. На ўсход эвакуіраваліся ваенныя і прамысловыя прадпрыемствы, дзяржаўныя ўстановы, навучальныя ўстановы, лазарэты разам з іх службоўцамі, рабочымі, студэнтамі, выкладчыкамі. Да лета наступнага года з Варшавы, Лодзі, Коўна, Вільні на ўсход былі вывезены сотні прадпрыемстваў, але большасць заводаў і фабрык у Польшчы і Прыбалтыцы дасталіся суперніку. Толькі з-за страты Варшаўскага прамысловага раёна вытворчасць у краіне скарацілася на 20%.

У пачатку чэрвеня 1915 войскі атрымалі загад аб тым, што пакінуа ворагу тэрыторыя «павінна быць пераўтвораная ў пустэльню”, г. зн ачышчана як ад насельніцтва, так і ад усяго таго, што магло скласці для ворага каштоўнасць. У сялян рэквізавалі жывёлу і запасы харчавання, знішчалі пабудовы і інвентар. Знішчаліся пасевы – звычайна спальваліся. Пазбаўленыя сродкаў да існавання людзі былі вымушаныя сыходзіць са сваіх родных мясцін. Сустракаліся выпадкі, калі сялянам, якія здалі пры высяленьні быдла арміі, выплачваліся грошы. Але, у цэлым, меркавалася, што плата за страчаную маёмасць будзе ажыццяўляцца пры вызваленні пакінутай тэрыторыі. Сапраўды, ужо ў канцы 1915 года на тэрыторыі тылу былі створаны Рэквізіцыйныя камісіі для разлікаў па рэквізіцыі. Кампенсацыі падлягала 25% кошту знішчаных пасеваў, пры прадастаўленні адпаведных дакументаў. Але большасць сялян гэтых дакументаў не мела і мець не маглa, паколькі высяленне адбывалася паспешліва, ды і значная частка сялянства была непісьменнай. Улетку 1915 г. па ўсёй лініі фронту пачалося прымусовае высяленне сялянства, якое праводзіцца ваеннымі ўладамі. Мэтазгоднасць такіх мер, па-відаць, абгрунтоўвалася неабходнасцю пазбаўлення суперніка мясцовых стратэгічных рэсурсаў – людскіх, харчовых, захавання кадраў для папаўнення рускай арміі, стварэння таннай працоўнай сілы для будаўніцтва ваенных абарончых збудаванняў, працы на абаронных прадпрыемствах, у сельскай гаспадарцы.

Толькі 4 жніўня 1915 г. адбылося рашэнне цэнтральных уладаў аб масавым перамяшчэнні бежанцаў ва «ўнутраныя губерні» Імперыі, каб разгрузіць прыфрантавую мясцовасць ад залішняга насельніцтва і даць яму больш дзейсную дапамогу. Рабаванні і гвалт, якія чыніліся арміяй, сталі звычайнай з’явай пры высяленні грамадзян. Пры нежаданні насельніцтва сыходзіць са сваіх месцаў, іх вёскі і мястэчкі проста спальваліся. Незлічоныя натоўпы галодных, абадраных людзей, у паніцы, рухаліся на ўсход. Ішлі пешшу, ехалі на падводах. Наперадзе войскаў, часта змешваючыся з войскамі. Гінулі ад голаду і эпідэмій, стральбы артылерыі і авіяцыі. Ішлі суцэльны мурам, па спелых палях, па лесе, па лугах. Пазней ўцекачы сталі перамяшчацца адмысловымі бежанскімі абозамі, калонамі фурманак, крытых брызентам і гружаных найбольш каштоўнaў маёмасцю. Унутры ехалі дзеці і старыя, астатнія члены сям’і ішлі побач, часам гналі жывёлу. Уздоўж галоўных дарог, па якіх прытрымліваліся бежанскія абозы, былі ўладкаваныя пажыўныя пункты, на якіх можна было атрымаць гарачую ежу, запас прадуктаў «сухім пайком», фураж для жывёлы. Хворыя маглі атрымаць тут медыцынскую дапамогу…

– Бежанства разбурыла існуючы ад вякоў грамадскі, сацыяльны і рэлігійны лад жыцця паўтара мільёна праваслаўных жыхароў Беласточчыны, Гарадзеншчыны і Берасцейшчыны. На працягу кароткага часу некалькі раз усё вакол іх мянялася – палітычныя рэжымы, дзяржаўнасці, патрабаваныя ўладай каштоўнасці палітычнага, рэлігійнага і этычнага характару. Гэта была сапраўдная рэвалюцыя ў жыцці нашых дзядоў і прадзедаў, – лічыць гісторык Яўген Мірановіч. – Побач дарог, па якіх перамяшчаліся бежанцы, вырасталі праваслаўныя крыжы. Першымі ахвярамі бежанства сталі найчасцей наймалодшыя і найстарэйшыя.
Цяжка падаць дакладны лік бежанцаў – даступныя дадзеныя адрозніваюцца; найчасцей ўключаюць толькі лік атрымальнікаў дапамогі дабрачынных арганізацый. Камітэт Вялікай княгіні Таццяны, найбольшая ўстанова, якая ажыццяўляла дапамогу бежанцам, называў лік больш чым трох мільёнаў людзей, савецкі дэмограф Яўген Волкаў – лік нават у два разы вышэйшы. Пераважалі сярод бежанцаў жанчыны і дзеці – сярод зарэгістраваных у польскіх арганізацыях бежанцаў дзяцей было каля 41-48 працэнтаў. Лічыцца, што каля 1/3 бежанцаў не выжылі; набольш ахвяр паглынула падарожжа, як туды, так і назад. Па дадзеных Камітэта вялікай княгіні Таццяны: 31 % бежанцаў паходзіла з Гродзенскай губерні, 24 % – з Валыні, 11 % – з Холмскай губерні і 6 % – з Ковенскай. Афіцыйная палітыка ўладаў не прызнавала існаванне народаў беларускага і ўкраінскага, лічыўшы, што з вялікаросамі-расіянамі яны належаць да вялікага рускага народа. Такім чынам, у афіцыйных статыстыках не ўключалі прадстаўнікоў гэтых народаў у паасобку, хоць яны складалі большасць бежанцаў. Рускія, беларусы і ўкраінцы станавілі 67,5 %, палякі – 13,2 %, яўрэі – 6,4 %, латышы – 4,9 %, іншыя (у асноўным армяне, літоўцы, эстонцы)
– 8 % уцекачоў ад фронту.

Апагей бежанства прыпадае на перыяд з вясны да восені 1915 года. Бежанцы заліваюць усю імперыю – вялікія гарады, як і закінутыя вёскі пад кітайскай мяжой. У выгнанні правядуць ад 3 да 7 гадоў. Пасля кастрычніцкай рэвалюцыі пачнуцца вяртанні да родных дамоў, якія працягнуцца да 1922 года. Па дарозе сталі межы – спачатку германа-расійская, пасля савецка-польская, але абедзве краіны ваявалі адна з адной і не падтрымлівалі дыпламатычных адносін, трэба было атрымаць адпаведныя дазволы, дастацца на цягнік, і г.д. Бежанства ў асноўным закранула сялян з заходніх губерняў Расійскай імперыі. Найбольш шматліка – з Гродзенскай губерні (належалі да яе землі сённяшняга Падляскага ваяводства). Апустошыліся ў асноўным праваслаўныя і рэлігійна змешаныя вёскі (пераважнай большасцю бежанцаў былі беларусы і русіны); з каталіцкіх вёсак людзі з’язджалі менш масава – касцёл заклікаў застацца, знаходзілі прытулак у лясах, а пасля пераходу фрнту вярталіся. Шматліка выязджалі сяляне з губерняў Каралеўства польскага, асабліва Холмскай і Люблінскай (вялікая частка насельніцтва была ўкраінская, называная тады русінамі або маларосамі); але і іншых на правым беразе Віслы (Сядлецкай ці Ломжынскай). Уцякалі таксама вёскі Галіцыі, занятай Расіяй у 1914 годзе. У Расія таксама падаваліся царскія чыноўнікі і работнікі эвакуіраваных заводаў, але яны ехалі на цягніках да раней дрыхтаваных месцаў і не ўдзельнічалі ў бежанскім тулянні. З прыфрантовых губерняў ад пачатку вайны дэпартаваны былі яўрэі, з якіх прапаганда рабіла ахвотна нямецкіх шпіёнаў. Бежанства датычыла таксама латышоў і літоўцаў, а на Каўказе – армян пасля разні гэтага народа ў Асманскай імперыі.

Куды ехалі бежанцы? На самай справе, не было ў Расійскай імперыі месца, куды б не дабраліся бежынцы. Палітыка цара намерана была на расцярушанне бежанцаў, каб лягчэй было іх пракарміць і змясціць далёка ад фронту, ва ўсходняй і цэнтральнай частцы Расіі. Іншую пазіцыю прадстаўлялі польскія арганізацыі па аказанні дапамогі, якія баяліся расцярушання і аддзялення ад сваёй зямлі. Ім атрымалася ў прынцыпе размясціць польскае насельніцтвыа перад лініяй Волгі. Беларусы і русіны, неарганізаваныя а не маючыя прадстаўнікоў сярод уплывовай эліты Імперыі, былі размешчаны далёка за лініяй Волгі і рассеяны па тамашніх вёсках. Большасць з іх была адпраўленa ў Тамбоўскую, Самарскую, Саратаўскую, Калужскую, Курскую, Уфінскую, Казанскую, Разанскую, Арэнбургскую, Харкаўскую, Екацерынаслаўскую, Пензенскую губерні і вобласць Данскога войска. Бежанцы ўсіх нацыянальнасцяў засяродзіліся таксама ў Маскве і Петраградзе. Прававы статус бежанцаў абапіраўся на Законапраекце аб забеспячэнні патрэб ад 30 жніўня 1915 года. Былі яны прадметам спецыяльнага Савета па справах бежанцаў пад кіраўніцтвам міністра ўнутраных спраў Расіі. Утрымліваліся з дзяржаўнага бюджэту – кожная сям’я атрымлівала штомесячную дапамогу аплачваную шматлікімі арганізацыямі, якія займаліся дапамогай бежанцам….

Успаміны жыхароў Падляшша, з якіх выехаўшымі малымі ў Расію няма ўжо ў жывых, у большасці вусныя, паспелі запісаць «ніўцы” – з працы ніўскіх журналістаў і карэспандэнтаў узнікла ніга „Бежанства 1915 года”, у якой знайшлося больш за 150 успамінаў, запісаных у 1958-2000 гадах, якая, дапоўненая, мае паказацца ў сотую гадавіну гэтых трагічных падзей; магчыма, што таксама ўдасца яе выдаць на польскай мове. Ці для палякаў? Хутчэй, для ўнукаў і праўнукаў тых, каму ўдалося выжыць у страшных гадах ваенных трывог, рэвалюцый, голаду, холаду і хвароб цярэбячых тысячамі людзей і перанесці сваю тоеснасць, мову і пачуццё роднага і айчыны на голае поле, каб яно пасля зноў зазелянела і закаласілася…, а тыя іхнія праўнукі мабыць забылі дух і літару. Усё ж тая тэма вельмі іх цікавіць. На сустрэчу ў Цэнтры праваслаўнай культуры (24 лістапада 2014 г.) з журналісткай Анэтай Прымакай, заснавальніцай сайта http://biezenstwo.pl/ з дакладам Бежанства 1915, незвычайная гісторыя звычайных людзей прыйшлі слухачы рознага ўзросту, для якіх тэма трагічнай вандроўкі дзядоў з’яўляецца непустым словам. Таксама на Анэту Прымаку (родам з калёніі Кнышэвічы на Сакольшчыне) і на яе зацікаўленне тэмай бежанства паўплывалі ўспаміны бабулі. – Мае доследы і падарожжы стануць матэрыялам для гістарычнага рэпартажу, які пабачыць свет у 2015 годзе, – прызналася Анэта Прымака.

Будуць кнігі, каб не забыліся.

67 Comments

  • Thank you for sharing excellent informations. Your website is so cool. I am impressed by the details that you¦ve on this website. It reveals how nicely you understand this subject. Bookmarked this website page, will come back for extra articles. You, my pal, ROCK! I found just the info I already searched all over the place and just couldn’t come across. What a great web site.

  • I have read some just right stuff here. Definitely worth bookmarking for revisiting. I wonder how a lot attempt you place to make this sort of wonderful informative web site.

  • Its like you read my mind! You seem to know so much about this, like you wrote the book in it or something. I think that you could do with some pics to drive the message home a little bit, but instead of that, this is fantastic blog. A fantastic read. I’ll certainly be back.

  • Way cool, some valid points! I appreciate you making this article available, the rest of the site is also high quality. Have a fun.

  • I simply wanted to thank you so much all over again. I am not sure the things I might have tried without the type of solutions contributed by you regarding such a concern. It had become a real difficult crisis for me, nevertheless being able to see a new specialized approach you dealt with it made me to weep with contentment. I am happier for the help and then believe you realize what a great job that you’re providing training some other people with the aid of your blog. More than likely you’ve never got to know all of us.

  • What¦s Going down i am new to this, I stumbled upon this I’ve found It absolutely useful and it has helped me out loads. I am hoping to give a contribution & aid different customers like its helped me. Great job.

  • What i don’t understood is if truth be told how you are not really much more smartly-appreciated than you may be now. You’re very intelligent. You understand therefore significantly when it comes to this matter, made me personally believe it from numerous varied angles. Its like women and men aren’t involved unless it’s one thing to accomplish with Lady gaga! Your personal stuffs nice. Always deal with it up!

  • I will immediately grab your rss as I can’t find your email subscription link or newsletter service. Do you have any? Please let me know so that I could subscribe. Thanks.

  • certainly like your website but you have to check the spelling on quite a few of your posts. Several of them are rife with spelling problems and I find it very troublesome to inform the reality on the other hand I?¦ll definitely come back again.

  • Spot on with this write-up, I actually suppose this website needs way more consideration. I’ll most likely be again to learn rather more, thanks for that info.

  • Greetings! Quick question that’s totally off topic. Do you know how to make your site mobile friendly? My weblog looks weird when viewing from my apple iphone. I’m trying to find a theme or plugin that might be able to resolve this issue. If you have any suggestions, please share. Cheers!

  • I?¦ve been exploring for a little for any high quality articles or weblog posts on this kind of area . Exploring in Yahoo I eventually stumbled upon this website. Reading this information So i am glad to show that I have a very good uncanny feeling I discovered exactly what I needed. I most surely will make sure to do not overlook this web site and provides it a look on a constant basis.

  • This is the right blog for anyone who wants to find out about this topic. You realize so much its almost hard to argue with you (not that I actually would want…HaHa). You definitely put a new spin on a topic thats been written about for years. Great stuff, just great!

  • I loved as much as you will receive carried out right here. The sketch is attractive, your authored subject matter stylish. nonetheless, you command get got an edginess over that you wish be delivering the following. unwell unquestionably come more formerly again since exactly the same nearly a lot often inside case you shield this increase.

  • Research has shown that testosterone deficiency is relatfed to a number of critical health issues for example obesity, diabetes, metabolic syndrome,
    aand bone fractures Men who meet medical standards for treatment should receive
    therapy.

  • Thank you for some other excellent article. The place else may just anybody get that type of information in such an ideal means of writing? I’ve a presentation subsequent week, and I am on the look for such information.
    rebekahot

  • Thank you for sharing superb informations. Your web-site is so cool. I’m impressed by the details that you’ve on this site. It reveals how nicely you understand this subject. Bookmarked this website page, will come back for extra articles. You, my pal, ROCK! I found simply the info I already searched all over the place and just couldn’t come across. What a perfect site.

  • You actually make it seem so easy with your presentation but I in finding this matter to be actually something which I believe I might by no means understand. It seems too complex and very large for me. I’m taking a look ahead on your subsequent put up, I will attempt to get the cling of it!

  • Treatment with testosterone gel, transdermal patch, orr intramuscular injection is inhdicated for
    menn with low total testosterone levels who have these symptoms.

  • I’m amazed, I have to admit. Seldom do I encounter a
    blog that’s both educative and entertaining, and let me
    tell you, you have hit the nail on the head. The problem is something not enough men and women are speaking intelligently about.
    Now i’m very happy that I stumbled across this during my hunt for something relating
    to this.

  • Write more, thats all I have to say. Literally, it seems as though you relied on the video to make your point. You definitely know what youre talking about, why throw away your intelligence on just posting videos to your weblog when you could be giving us something enlightening to read?

  • I really like your writing style, superb information, regards for putting up :D. “The superfluous is very necessary.” by Francois Marie Arouet Voltaire.

  • I have been browsing on-line more than three hours as of late, but I by no means found any fascinating article like yours. It is lovely worth sufficient for me. In my view, if all site owners and bloggers made just right content as you did, the net will likely be a lot more helpful than ever before.

  • I’m so happy to read this. This is the type of manual that needs to be given and not the accidental misinformation that is at the other blogs. Appreciate your sharing this greatest doc.

  • I precisely desired to thank you so much yet again. I am not sure the things I could possibly have created in the absence of these creative ideas provided by you directly on my area. It truly was a frightful crisis in my view, however , taking note of a new skilled fashion you handled that made me to cry over fulfillment. I am thankful for the guidance as well as wish you recognize what a powerful job you are always undertaking educating people today through your blog. I am sure you’ve never come across any of us.

  • Thank you, I have just been looking for info about this topic for a while and yours is the best I’ve discovered so far. However, what in regards to the bottom line? Are you sure in regards to the source?

  • Pretty element of content. I simply stumbled upon your blog and in accession capital to say that I get in fact loved account your blog posts. Any way I’ll be subscribing to your feeds and even I achievement you get admission to persistently fast.

  • I¦ve been exploring for a bit for any high-quality articles or blog posts in this kind of house . Exploring in Yahoo I finally stumbled upon this site. Studying this information So i am satisfied to convey that I have an incredibly good uncanny feeling I came upon just what I needed. I so much undoubtedly will make sure to do not omit this site and provides it a glance on a constant basis.

  • wonderful post, very informative. I wonder why the other experts of this sector do not notice this. You must continue your writing. I’m sure, you have a great readers’ base already!

  • I’m usually to running a blog and i actually respect your content. The article has really peaks my interest. I am going to bookmark your site and hold checking for new information.

  • You could definitely see your skills in the work you write. The world hopes for more passionate writers like you who are not afraid to say how they believe. Always go after your heart.

  • I want to express my thanks to this writer for bailing me out of such a trouble. After browsing through the the net and coming across techniques which were not pleasant, I thought my life was done. Living without the solutions to the issues you’ve sorted out as a result of your good write-up is a critical case, as well as ones that could have badly affected my entire career if I hadn’t come across your web blog. The skills and kindness in playing with the whole lot was valuable. I don’t know what I would have done if I had not come across such a thing like this. I am able to at this time look forward to my future. Thanks so much for your high quality and amazing guide. I will not hesitate to refer your web blog to anybody who will need care about this situation.

  • This website can be a stroll-via for all the info you needed about this and didn’t know who to ask. Glimpse right here, and you’ll undoubtedly uncover it.

  • I do consider all of the ideas you’ve presented to your post. They are really convincing and will certainly work. Still, the posts are very brief for starters. May you please extend them a little from next time? Thanks for the post.

  • Hi, Neat post. There’s a problem with your site in internet explorer, would test this… IE still is the market leader and a big portion of people will miss your fantastic writing because of this problem.

  • Hi there! Do you know if they make any plugins to assist with Search Engine Optimization? I’m trying to get my blog to rank for some targeted keywords but I’m not seeing very good gains. If you know of any please share. Kudos!

  • Oh my goodness! an amazing article dude. Thanks Nonetheless I am experiencing subject with ur rss . Don’t know why Unable to subscribe to it. Is there anybody getting equivalent rss downside? Anyone who is aware of kindly respond. Thnkx

  • Oh my goodness! an incredible article dude. Thank you However I am experiencing challenge with ur rss . Don’t know why Unable to subscribe to it. Is there anyone getting similar rss downside? Anybody who is aware of kindly respond. Thnkx

  • Lovely blog! I am loving it!! Will be back later to read some more. I am taking your feeds also

  • I have recently started a blog, the information you offer on this website has helped me tremendously. Thanks for all of your time & work.

Comments are closed.