Рамяство – гэта традыцыя. Віктар Дудкевіч, Віталь Воранаў

Віталь Воранаў: Спадар Віктар, калі Дарафей Фіёнік паспрабаваў адрадзіць на Падляшшы невялікую вытворчасьць валёнкаў, выявілася, што гэтае рамяство ў гэтым беларускім рэгіёне ў Польшчы ўжо амаль цалкам забытае. А ці жывыя яшчэ беларускія рамёствы ў самой Беларусі?

Віктар Дудкевіч: Апрача вельмі пашыраных музычных і мастацкіх школаў, у Беларусі яшчэ існуе сетка дамоў рамёстваў. Дарэчы мы знаходзімся якраз у адным з найстарэйшых зь іх. У сьнежні мы будзе адзначаць 25-годзьдзе. У нашай установе працуе дзевяць майстроў, напрыклад ганчар, каваль, мастак па размалёўцы дываноў у стылі Язэпа Драздовіча, розныя адмыслоўцы па беларускай ляльцы, саломапляценьні, вышыўцы, лаза­пляценьні і іншых рамёствах. Дамы рамёстваў паўставалі з мэтай захаваньня і пашырэньня асноўных відаў рамёстваў. Калі некалькі гадоў назад я паспрабаваў знайсьці ў нашых ваколіцах бондара (майстра па вырабу бочак), мясцовыя гандляры на рынку сказалі мне, што на вялікі жаль апошні такі майстар ужо быў памёр. А тыя рамёствы, якія сталіся складовай часткай дома рамёстваў, дзякуй богу захаваліся. У кожнага майстра ёсьць свае вучні, якія прыходзяць да школы, або пасьля на дадатковыя заняткі. Асабіста ў мяне ёсьць шэсьць такіх вучняў, якія два разы ў тыдзень, на працягу дзьвюх гадзін займаюцца вывучэньнем разьбы па дрэву.

А чым зарабляюць беларускія майстры апрача працы штатнага рамесьніка? Жыцьцё сапраўднага мастака паўсюль даволі складанае.
– Дадатковы заробак прыносіць продаж сваіх прац. За сто пяцьдзесят тысячаў рублёў (прыкладна 15 даляраў) майстарскага падатку ў год, мастак мае права на неабмежаваны продаж сваіх вырабаў. Нашыя працы можна набыць у краме дома рамёстваў, а таксама падчас шматлікіх фальклёрных фэстаў і іншых афіцыйных мерапрыемстваў. Наша гільдыя езьдзіць на такія фэсты пад адной “шыльдай”, але існуе таксама безьліч фэстаў на якія, пры жаданьні, можна езьдзіць у індывідуальным парадку. У дом рамёстваў таксама часта заглядаюць ураджэнцы Глыбокага і Глыбоччыны, якія прыводзяць да нас сваіх знаёмых з блізкага і далёкага замежжа, якія ахвотна набываюць арыгінальныя сувэніры. Неўзабаве, на плошчы, побач касьцёла, плянуецца адкрыцьцё новай кавярні. Там будзе таксама невялічкая крама-выстава з вырабамі глыбоцкіх майстроў.

Што найбольш захапляе вас менавіта ў працы з дрэвам?
– Напэўна гэта ніша, якую я знайшоў для сябе, а менавіта дзіцячыя, традыцыйныя цацкі. Нехта цікавіцца напрыклад адкуль пайшоў сьвет, а мяне цікавіць разьвіцьцё беларускіх народных цацак, якія як можна здагадацца звычайна вырабляліся з дрэва. Цацкі гэтыя мяняліся разам з разьвіцьцём тэхналёгіі.

Здаецца, што цацка была зьявай даволі рэдкай. Нават у маім адносна забясьпечаным дзяцінстве ў мяне іх было толькі некалькі. Самай захапляльнай напэўна было кола, дакладней вобад ад кола, які трэба было ўводзіць у рух з дапамогай адмысловага рычагу з дроту. На колькі папулярныя былі цацкі ў беларускай гісторыі?
– Першыя цацкі былі паганскімі абярэгамі ад сполаху, суроку і падобнага. Дзяўчынкі гуляліся з лялькамі для спавіваньня. Яны былі зробленыя са зрыўкаў матар’ялу ці нейкіх іншых лахманоў. Больш дарослыя дзяўчынкі гуляліся з выразанай з дрэва формай, якая нагадвала немаўля. Былі таксама больш складаныя лялькі, якія разьнімаліся і маці паказвала дачцэ колькі дзіцяці трэба сыпаць у страўнічак крупаў, а колькі ліць туды вады. Усё гэта мела на мэце падтрыманьне традыцыяналісцкага ладу жыцьця, падрыхтаваньне дзяўчынкі да адказнай ролі маці, якая чакала яе ў будучыні.

Эўрапейскім фэміністкам гэта наўрад ці спадабалася б.
– Дзякуй богу да нас гэта пакуль не дайшло (сьмяецца). У традыцыйнай беларускай культуры ў дзяўчатах стараліся паглыбіць жаночыя якасьці, у хлапцох адпаведна – мужчынскія. Мой бацька мне апавядаў што хлопцы гуляліся з цацачнай зброяй, ці са шпулькай ад калаўроту, якая ў дзіцячых забавах уяўлялася возам. Калі шпульку-воз трохі мацней уціснуць у зямлю, янарабіла за сабой каляіну. Папулярнымі былі коні-гайдалкі, хадулі-дыбы, а таксама беларускі бэйзбол – лапта. Усе гэтыя простыя і няпростыя цацкі стваралі цэлую своеасаблівую вобразнасьць-сьвет. Даўней цацкі мелі практычную, пазнаваўчую і выхаваўчую, а не толькі забаўляльную, як гэта бывае сёньня, функцыю.

А які матар’ял пераважваў у вырабе беларускіх цацак? У крамах жа яны не прадаваліся і дзяцінства ў той час было вельмі кароткім. Часам даводзілася працаваць ужо з малых гадоў.

– Цацкі былі вельмі простыя. Вырабляліся яны пераважна з гліны, саломы, матар’ялу, дрэва, пілавіньня, з усяго таго, што ў сялянаў было пад рукой. Але якраз іх простасьць і разьвівала дзіцячае ўяўленьне. Адной з такіх цацак зьяўляецца звычайны кіёк з прапелерам (апавядаючы пра цацку майстар бярэ яе ў рукі, раскручвае рукамі і пасылае ў кантраляванае паветраплаваньне і найпрасьцейшая ў сьвеце цацка праз момант апынаецца раптам у маіх руках). Гэтая славянская цацка была акурат выяўленая пры раскопках Ноўгарада, а зьявілася на некалькі добрых стагодзьдзяў да зьяўленьня верталётаў! Цацкі павінны былі дзяцей не толькі забаўляць, але і інспіраваць на шматлікія адкрыцьці. Больш за тое, сам выраб цацак і абярэгаў меў рытуальны характар. Цацак для немаўлят нельга было вырабляць з дапамогай мэталаў, нельга было ўжываць іголкі, ці нечага падобнага. Пры вырабе часта ўжываліся матар’ялы, якія належалі да бацькоў і дзядоў, дзеля таго каб надаць рэчы аберагальную моц продкаў.

Забава, выхаваньне, разьвіцьцё цела і духа, а ці былі яшчэ нейкія іншыя функцыі ў даўніх беларускіх цацак?
– Былі яшчэ вырабы, якія мелі больш дэкаратыўна-мастацкі характар. Напрыклад саламяныя павукі, карэц (драўляная чаша з якой пілі) з выразаным знакам Перуна, або іншыя прылады штодзённага жыцьця, упрыгожаныя рознымі ўзорамі, тыпу салярных знакаў.

Маеце на ўвазе свастыкі?
– Салярныя знакі гэта вельмі старадаўнія сымбалі. Свастыка якая круціцца ў левы бок сымбалізуе жаночы пачатак, тая што ў правы – мужчынскі. Салярныя знакі былі надзвычай пашыраныя на ўзорах беларускіх ручнікоў, ды на іншых дэкаратыўных вырабах беларусаў і не толькі. Аснова кожнага рамяства гэта традыцыя.

Дарэчы, калі гаварыць пра рамёствы, то ў майго дзеда была свая кузьня ў вёсцы Вудзела, пад Глыбокім. А што калі б там стварыць музэй беларускай традыцыйнай цацкі?
– А чаму б і не? Вудзела ляжыць на турыстычнай трасе Глыбокае – Мосар. Думаю, у такое месца з цікавасьцю завіталі б не толькі дзеці, але і іх бацькі.

Віталь Воранаў ■