Францішак Аляхновіч – сам аб сабе

2. У 1913 годзе – «Трохсотлетие Дома Романовых». Амністыя. Хапаю газэту. Прагавіта чытаю. Што за ліха! Першы артыкул падыходзіць пад амністыю, але «возложение хулы» (§ 73) засталося. А хочацца да хаты! Родная Вільня цягне… Еду назад. Зьяўляюся да пракурора. Арыштоўваюць. Судзяць. Даюць год вастрогу.
Сяджу – і пачынаю пісаць. Віленскія Лукішкі, як правільна адзначыў Максім Гарэцкі, былі імпульсам да мае літаратурнае працы.

У Коўні

1922 году. Хачу ехаць у Бэрлін. Паеду праз Коўню, бо туды эміграваў наш беларускі ўрад. Там мне памогуць атрымаць пашпарт.
У Бэрліне сядзіць Жылуновіч, якому даручана выдавецтва беларускіх аўтараў. Я чуў, што і маё нешта будзе друкавацца.
Атрымаў у Вільні пропуск. Зіма. Але я іду пехатой шляхам на Ятэлюны. Грошай на падводу ня маю.
На літоўскай граніцы прашу, каб тэлефанічна перагаварылі з беларускім урадам. Доўга ня могуць злучыцца.
Нарэшце, кончана. Мяне пускаюць у Коўню.
Пакуль зробіцца пашпарт – трэба жыць. Шукаю работу. Якой-колечы работы. Іду да свайго віленскага знаёмага – дэкаратара дзяржаўнага тэатру Дудзекаса. Можа там квачом зараблю крыху грошаў.
Нажаль ужо мае памоцніка. Але дае добрую раду. Раіць мне пайсьці ў кабарэ. Прапануе сваю пратэкцыю.
«Новая Дарога», № 15(101), 9.04.1944 г., с. 2

Рэстаранны куплетыст

І вось, дзякуючы ягоным захадам, я пяю куплеты ў рэстаране Левінсона. Паскудная канура! Але што мне! Напляваць! Каб толькі пражыць, пакуль будзе пашпарт. Плоцяць добра і даюць вячэру. З кожнага вечару маю магчымасьць адлажыць крыху грошай на далейшую падарожжу. Беларускія куплеты маюць посьпех. Чарапук стараецца для мяне пашпарт.
Вось ужо заўтра будзе. Грошы маю. Заўтра разьвітаюся з рэстаранам Левінсона.
Але чаму сягоньня так шмат паліцыі ў рэстаране? Чаму гэта мае калегі глядзяць на мяне неяк незвычайна?
Скончыўшы свой гумар (я выступаў у канцы праграмы), іду распранацца. Гляджу: госьці ў мундзірах ужо мяне тут чакаюць.
– І як вам ня сорамна, грамадзянін Аляхновіч? Вы – беларускі пісьменьнік, і раптам займаецеся гэткімі бруднымі справамі!
– Ну, дык што-ж з гэтага! Перш-на-перш я выступаю тут пад псэўдонімам і ніхто з публікі ня ведае, што я – Аляхновіч, а падругое, я ня бачу, чаго мне тут сароміцца.
– Ну, «дурака не валяйце»! Вы добра ведаеце ў чым справа. Як вам, беларусу, ня сорамна быць на службе ў «другім аддзеле»1?
– Выбачайце, я на службе ў Левінсона, а не ў «другім аддзеле».
– Мы ўсё ведаем. Калі ласка, пойдзем з намі!…
Ізноў астрог.
Допыты.
– Чаго я прыехаў?
– Чаму я пяю ў шынку куплеты?
– Якое даручэньне мне даў «другі аддзел»… і гэтак далей.

«Мы ўсё ведаем…»

Не памаглі захады беларускага ўраду. Не памагла нават інтэрвэнцыя самога літоўскага міністра ўнутраных спраў. Дырэктар дэпартамэнту паліцыі ўпёрся:
– «Мы ўсё ведаем…» «Гэта наша тайна…» і гэтак далей.
Прышлося карміць вошы ў канцэнтрацыйным лагеры на Фрэдзе ў працягу 2-х тыдняў.
У канцы – апошнія допыты.
– Мы ўсё ведаем (кожная паліцыя заўсёды «усё ведае»!). Вас прыслаў сюды «другі аддзел». Ведаеце, што мы вам запрапануем, пераходзьце да нас на службу. Вы будзеце абясьпечаны, сям’я будзе абясьпечана…
– Але-ж пакіньце вы гэты «другі аддзел»! Ні з «другім аддзелам», ні з вамі не хачу працаваць!
– Цікава, чаму гэта вы выбралі гэты паскудны рэстаран Левінсона? Хіба-ж толькі дзеля таго, што там на гары ў гатэлі жыве польскі афіцэр «лончніковы»2…, каб лягчэйшы быў кантакт…
– Першы раз чую…
Вынікі допыту:
– Вы павінны ў 24 гадзіны пакінуць межы Ліетувы.
– Калі ласка, з прыемнасьцю…

Назад у Вільню

Ізноў назад, да граніцы – чыгункай, далей – пехатой у Вільню.
На польскім баку ў Ятэлюнах – не пускаюць:
– Ваш пропуск прасрочаны… Вам трэба было зьвярнуцца да польскага «лончніковага» афіцэра аб пролёнгату…
– Дык-жа я быў арыштаваны…
– Мы гэта ведаем…
– Дык як-жа я мог…
– Ну, вам аднак прыдзецца вярнуцца ў Коўню…
– Але-ж я туды не магу вярнуцца. Мяне там ізноў арыштуюць.
– Ну, пагавару з Вільняй па тэлефону.
Ятэлюньскі начальнік пагаварыў па тэлефону. Гутаркі гэтай я ня чуў. Але адказ быў:
– Не пускаць Аляхновіча ў Вільню.
– Я назад не пайду! – заявіў я рашуча.
– Ну, тады мы вас адвядзем.
Прывялі мяне да нэўтральнага поясу й пакінулі.
Ужо зьмяркаецца. Сакавік. Мокры мяккі сьнег. Ногі вязнуць па калены. Дзіравыя мае боты прапускаюць ваду. Іду на нейкі ўзгорак. Разглядаю ваколіцу. Іду на Вільню.
Змораны, змоклы, празябшы, даўно ня голены…

«Кіпцюры ГПУ»

Аб сваёй савецкай злыбядзе – сямёх гадох у бальшавіцкіх вастрогах – я ўжо пісаў шмат у сваіх «Кіпцюрох ГПУ». Ужо нічога новага дакінуць няма. Адзначу толькі адну характэрную рыску: бальшавіцкія сьледавацелі ўжо не абвінавачвалі мяне ў супрацоўніцтве з дэфэнзывай ці «другім аддзелам», а толькі ў «участии в организации или содействии организации, действующей в направлении помощи международной буржуазии».
Затое, пасьля выхаду майго на волю, калі я пісаў свае «Кіпцюры», пускалі мне праз сваіх агентаў чуткі, што я сам быццам заявіў аб сваёй сувязі з польскай «дэфэнзывай», а «дэфэнзыва» з свайго боку абвінавачвала мяне (таксама бальшавіцкі палец!) у супрацоўніцтве з ГПУ. (Глядзі: «У кіпцюрох ГПУ» – Эпілог, «Беларуская Газэта» у Менску, нумару не памятаю).
Нейкая путаніна, хаос, сьмех.
Дык няма дзіва, што, калі я ўлетку 1940 году раптам увечары пабачыў на вуліцах Вільні савецкія танкі, я ўцякаў, як звар’яцелы. Не заявіўшыся загадзя ў нямецкім пасольстве ў Коўне, я разам з трыма іншымі беларусамі папёр праз зялёную граніцу ў Нямеччыну. Мае таварышы былі разумнейшыя за мяне, бо яны загадзя зрабілі адпаведныя захады. Дык калі нас усіх пасадзілі ў вастрог у Сувалках, іх пасьля нейкага часу, пусьцілі ў Нямеччыну, а мяне перакінулі назад. Я ішоў уначы праз граніцу, арыентуючыся толькі па зорах, у той час, калі граніца ўжо была абстаўлена бальшавікамі.
Пад мястэчкам Кальварыяй спаймалі мяне літоўскія сяляне і хацелі аддаць у рукі бальшавіцкай улады, але ўдалося мне ўцячы і схавацца ў жыце.
Вярнуўшыся ў Вільню я блытаўся па знаёмых, кожную ноч начуючы у іншых людзей. Нарэшце ўдалося выехаць у Алкенікі на пасаду стоража.
Там было бясьпячней, чымся ў Вільні, але ня гэтулькі, каб ужо быць зусім спакойным. Дык няма дзіва, што першыя гукі ўзрываў нямецкіх бомбаў паказаліся мне цудоўнай райскай музыкай, якая пяе мне аб вызваленьні.
Ці злыбяды ўжо кончыліся? – Хто ведае. Але хіба што канец, бо і жыцьцё блізіцца да канца. Але – няма ведама: можа лёс, які так без пардону часта зьдзекваўся нада мной, не даючы мне аканчальна прапасьці, мае прыгатаваную ў запасе нейкую апошнюю штучку, якую прыгатаваў для мяне, як фінал.
Брр! Не дай Бог!
Ф. Аляхновіч.
Ліпень 1943 году.

Вільня.

Нябожчык Францішак Алекна-Аляхновіч (не) памыліўся ў сваіх прадчуваньнях: лёс сапраўды «меў у запасе апошнюю штучку» і падрыхтаваў для нашага драматурга нязвычайна трагічны фінал (заканчэньне) ягонае жыцьцёвае драмы.
У пятніцу 3-га сакавіка, а а 8-й гадзіне ўвечары, калі пісьменьнік у сваім хатнім габінэце працаваў над працягам успамінаў «Страшны год», што друкуюцца цяпер у часопісі «Новы Шлях», у дзьверы ягонай прыватнай кватэры па вуліцы Ясінскага № 18 нехта настойліва пастукаў.
Жонка пісьменьніка падыйшла да дзьвярэй і запытала: «Хто там?»
З калідору-пад’езду мужчынскі голас адказаў: «Грамадзянін з Менску, з лістамі і прывітаньнямі да дзядзькі Аляхновіча».
Францішка Аляхновіча часта наведвалі прыежджыя з розных мясцовасьцяў беларускіх. І хаця-ж кожная гэтая візыта адбірала ад нашага пісьменьніка шмат дарагога часу, ён заўсёды і ўсіх ветліва прыймаў, падоўгу гутарыў і дужа часта, калі прыежджаму ня было дзе спыніцца, пакідаў яго начаваць у сябе на дыване ў сваім невялічкім, але прытульным габінэце. Яму, які сам шмат туляўся па сьвеце, асабліва была зразумелай бездомнасьць чалавека ў чужым горадзе.
Дык, калі жонка пісьменьніка паведаміла яго аб прыежджым з Менску, Ф. Аляхновіч зараз-жа папрасіў яе, каб яна ўпусьціла нечаканага госьця ў хату і накіравала бы яго ў габінэт.
У габінэце Ф. Аляхновіч ветліва спаткаў «прыежджага з Менску», пазнаёміў яго з жонкай і запрасіў сесьці.
Жонка адразу-ж выйшла у сталовую парупіцца аб гарбаце.
Раптам у габінэце бухнулі адзін за адным тры стрэлы.
Жонка з плачам кінулася ў габінэт, але «госьць з Менску», выскачыўшы з габінэту і пагражаючы рэвальвэрам, загадаў ёй маўчаць, а сам кінуўся да выхадных дзьвярэй.
Калі яна прыбегла да мужа, ён меў сілу праказаць толькі адно слова:
«Пазвані…»
І тутака-ж, седзячы ў крэсьле пра пісьменным сталом, памёр ад сьмяротных ранаў. Акрываўленая галава пісьменьніка ўпала на лісткі ягонага апошняга рукапісу.
Гэтак без пары загінуў наш буйнейшы драматург, стаўшы ахвярай бязьмежнай беларускай даверлівасьці да людзей і старадаўняй беларускай традыцыйнай гасьціннасьці.
К. Езавітаў.
18.ІІІ.1944 г., Рыга.
«Новая Дарога», № 16(102), 16.04.1944 г., с. 4-5 ■