Tamara Bołdak-Janowska, Byǔ sabie mużyk (1)

 1. „Była sobie baba” – tak brzmi tytuł jednego z opowiadań Izaaka Babla. Opowiadania Babla są rewolucyjnie wybitne, to znaczy są genialne na wieki wieków. Nikt tak nigdy nie pisał i nikt tak już nic nie napisze. Dziś obowiązuje słuszny produkcyjniak. Najlepiej wodolejstwo przemieszać z porno. Najlepiej pisać jak gimnazjalista. Łatwo, prosto. Niewykształconym, niedojrzałym językiem ojczystym, a może nawet gwarą uczniowską. No i koniecznie to porno.
Za swoją genialną twórczość Babel zapłacił życiem. Nawet grobu nie ma. Nawet nie wiadomo, kiedy został zabity przez agenturę. Nie tak opisał wojnę domową na Ukrainie. Nie tak opisał armię konną. Nie tak opisał Rosjan, Żydów i Polaków. Nie tak opisał dowódców. Nie tak opisał kobiety. Trzeba było nie pisać, że kobieta musiała znosić obecność mężczyzny przemocy – obecność straszną, męczącą, rujnującą życie i urodę. Trzeba było opiewać rewolucję, wojnę domową i dzielnego faceta, a tu Babel opisuje prawdziwe życie. Opisuje wrednych strasznych ludzi każdej narodowości na Ukrainie.
Tak jak po Pinie Bausch nie jestem w stanie oglądać opiewanych współczesnych spektakli teatralnych, tak po Izaaku Bablu nie jestem w stanie czytać opiewanej współczesnej literatury.
Nieznajomość utworów Babla uważam za współczesne kalectwo umysłowe.
Byǔ sabie mużyk. Żyǔ byǔ sabie muzyk.
Takiego pisarza zamordowano!
Takiemu pisarzowi nie przeznaczono miejsca na cmentarzu.
Takich pisarzy, jak Babel, stawiamy pośród bliskich, najbliższych.
Opowiadania są zwięzłe, krótkie, ale ileż w nich życia! Żydowskie życie Odessy, Galicji. Tego życia, tej kultury już nie będzie w Europie.
Co to są „wartości europejskie”? Krew, przemoc, nasza kochana wojna, partyzantka, wojenka, wojenka?
Te „wartości europejskie” to coś takiego: ot, tak sobie po prostu można usunąć całą kulturę, jej ludzi, prostych i wykształconych. Spustoszyć przez to Europę, aż serce boli. Nigdy już nie będzie w Europie zachwycającej kultury żydowskiej, ani jidysz, ani żydowskiego porywającego folkloru. Luka nie do przebaczenia, nie do zaakceptowania.
Jest z Europejczykami gorzej. Gorzej jest w europejskiej kulturze. Z tego co było, z dramatu wojny, holokaustu, robi się nawet rozrywkę, a z obecnych przerażającyh wojennych dramatów – telewizyjne jednostronne propagandowe „szoły”. Te „szoły” to mają być te „wartości europejskie”?
Maluję koty na zamówienie, a Tolo czyta mi Babla. Tak mamy od dwóch tygodni. Słucham opowieści Babla i widzę wszystko, co w nich jest. Słyszę tamte głosy. Widzę ich nędzne życie.
Tak jest dobrze, stworzyć taki duet.
Namalowałam już dziewięć portretów kotów.
Namalowałam koty mojej córki.
Tolo mówi nagle: Kobiecie łatwiej nakrzyczeć. Rzucić się z pięściami.
Powiedział to w związku z antywojennymi protestami kobiet na Ukrainie.
Może tak jest, ale przecież kto je wysłucha? Kto przerwie głupią wojnę z powodu kobiecych pięści i kobiecego krzyku?
W jednym z opowiadań Babla jest podsłuchana przez autora rozmowa prostytutek. Podsłuchana, a więc autentyk. Kobiety musiały sobie radzić podczas wojny domowej. Tak też – poprzez prostytucję. Kobiety w dramacie wojny.
Babel zapisuje słowa o bezcennym znaczeniu w literaturze: „Po raz pierwszy w życiu usłyszałem, co kobieta mówi do kobiety”.
Mówię, że to bezcenne słowa, ponieważ nigdy dotąd żaden z pisarzy nie wsłuchiwał się, co też mówi kobieta do kobiety. Nie interesowało to pisarzy. Wymyślali sobie kobietę i jej słowa. I u Babla kobiety są, jakie są, brzydkie i piękne, mądre, mądrzejsze, głupie, głupsze. Jednak najważniejsze, najdonioślejsze jest to, że Babel widzi kobietę w obcej dla niej historii, w czasie wojny domowej. No i te słowa kobiety do kobiety, to porozumienie: radzimy sobie, jak możemy.
A my, kobiety, wciąż mówimy więcej, kiedy jesteśmy w towarzystwie samych kobiet. Ja też to robię. Wszystkie tak robimy.
Nasza mowa nie istnieje w pełni.
Mówię więcej, ale nie wszystko. I nie chodzi o głupie myśli, które po pewnym czasie ulegają rozumnej modyfikacji. Chodzi o fakty z naszego kobiecego życia.
W „Restauracji strasznych potraw. Rozprawie gardłowej” opisałam jawnie, co mówi kobieta do kobiety, i w „Tfu! Z ludźmi! Szkicach małych i miniaturowych”. Reakcja była i pozytywna, ale ze strony kobiet otrzymałam również wrogą napaść. Nie mogę się temu nadziwić. Moje zdziwienie jest tragiczne. I wiąże się ze słowami innego wspaniałego autora, Bertranda Russella. Zaraz do tego dojdę.
Tolo teraz czyta autobiografię Bertranda Russella, a ja maluję ikony, porzuciwszy koty. Jedni badacze twierdzą, że ikony się pisze, bowiem składają się z samych promieni, jasnych i ciemnych, ale inni mówią, że nie, że ikony maluje się, że greckie słowo na oznaczenie tej pracy oznacza i pisanie, i malowanie. Toteż będę używać słowa „malowanie”. Tolo przywiózł kilkanaście pięknych desek ze stuletniej jabłoni, sama umarła. Deski są mniej i bardziej wklęsłe. Niemal same zawołały: chcemy stać się ikoną. Na jednej z tych desek namalowałam jeszcze jednego kota dla córki. To kot z Narejek. Resztę desek przeznaczam na ikony.
Tolo czyta mi na głos, ja tworzę prace plastyczne, a to taki duet, że nikt nie znajdzie lepszego w żadnej kuchni świata, a mówię o kuchni, bo duet ten tworzymy w naszej kuchni. I oto dochodzę w szkicu do wyżej wspomnianych słów Russella i mego tragicznego zdziwienia z powodu napaści kobiet na kobiety. Russell opisuje początki walki zachodnich kobiet o prawa wyborcze i uznanie kobiety za człowieka, zdolnego do samodzielnego życia. Wtedy też same kobiety zajęły się ośmieszaniem kobiet, biorąc aktywny udział we wpuszczaniu szczurów na place, gdzie odbywały się wiece kobiet. Chodziło o to, aby wykazać, że kobiety to żałosne istoty, bo przerażą się tych szczurów i uciekną. Russell bardzo się dziwił, że tak postępują kobiety wobec kobiet. Kiedy Tolo doszedł do tego fragmentu tekstu, sam bardzo się zdziwił. Jak to możliwe, że kobieta naskakuje na kobietę w takiej sytuacji? I ja przypomniałam sobie, jak to kobieta naskoczyła na mnie za „Restaurację strasznych potraw”, nauczycielka akademicka (feministka taka) i któryś raz z kolei zdziwiłam się tragicznie. I przypomnieliśmy sobie podsłuchaną przez Babla rozmowę kobiety z kobietą, tę łaskawość kobiety dla kobiety w czasie wojny domowej, kurwiszona dla kurwiszona, i w naszej kuchni sławiliśmy Babla, najmocniej, jak tylko mogliśmy. I w czasie tego wszystkiego, tekstu, myśli, zdziwienia, powstawała pierwsza, druga i trzecia ikona.
Ikony napełniały się powyższymi treściami i stawały się stopniowo żywe. Kiedy zmieniałam pozycję deski, aby było zręczniej malować jej kolejny fragment na wklęsłej powierzchni, drewno drgało, jakby biło w nim serce. Zjawisku temu towarzyszyło szereg kuchennych zdarzeń. A to sama przewróciła się szklanka, a to kefir sam skoczył ze stołu na podłogę w szczelnie zamkniętym plastiku i sam się z tej szczelności wylał. Przedtem tak nie było. Wszystko trzymało się stołu i innych blatów. Chyba że sam człowiek strącił i dobrze to wiedział i widział. Zaczęła mnie opanowywać myśl, że ikona związana jest z rzeczywistością duchową w sensie dosłownym. Rzeczywistość ta, powstająca przez wieki w umysłach, przejętych chrześcijaństwem, musi trwać w cząsteczkach elementarnych.
Bertrand Russell. Byǔ taki mużyk. Hety mużyk maje swaju mahiłku. Jaho ni zabili. Jaho kniżka żywie u naszaj kuchni. I ta jaszcze jak. Jon dziwiǔsa, szto żanczyny bjuć żanczynaǔ. Nam wielmi padabajeccca, szto jon heta apisywaǔ.
Teraz Tolo czyta mi Andersena, a ja maluję następne ikony. Po tylu latach wracam do malowania ikon i te obrazy zdają mi się najcenniejsze ze wszystkich obrazów świata. Są surrealizmem tej innej rzeczywistości, o której tak głęboko opowiadali Nowosielski, Dostojewski, Floreński. Zdaję sobie sprawę, że przed laty tworzyłam ikony dość pobieżnie. Teraz odkrywam ich detale, na przykład pola marginesów, gdzie w starannych prostokątach opowiadana jest historia życia przedstawianej postaci. ■
Dobrze maluje się ikony pod Andersena, czytanego na głos przez Tola. Przy okazji uzupełniamy nasze braki duchowe, odnawiamy cenne lektury, które czytaliśmy bardzo dawno temu. Teraz zauważamy, że się nie zestarzały. Nic a nic.
Wpada mi do ucha zdanie z Andersena i zasmuca mnie: „Ptak ludowej pieśni przemawia ojczystym językiem i nigdy nie umiera”. Ależ tak. Tylko że dziś ptak ten umarł. Nasz ptak umarł. Nie ma wioski, nie ma tego ptaka. Co ja mówię. To moich wiosek nie ma. Ptak ten, nasz ptak ludowej pieśni, pojawia się nawet w rosyjskiej telewizji i stamtąd przemawia do mnie moim językiem, i wtedy umieram z tęsknoty za nim. Pragnę, aby siadał choć raz na miesiąc przy mnie. Niektóre osoby pogardzają ludową pieśnią. Ja nie lubię tylko niemieckich „hajmatów”, bo to takie sobie melodyjki. Potężny pozostaje folklor hiszpański, żydowski, a dla mnie białoruski. W tych trzech folklorach zawiera się codzienne i świąteczne życie. To nie jest hop-siup.
Pod Andersena maluję ikonę starowierów, Bogurodzicę Szujską. Dzieciątko opiera się łokciem o kolano nogi, postawionej na kolanie drugiej nogi, a palcami trzyma się za aureolę. W tej ikonie jest łagodny humor. Dopuszczalny humor w ikonie czyni ją bliską, niczym bliską żywą istotę. Skracam ilość falban na Bogurodzicy. Są ich trzy rzędy. Ograniczam się do jednego rzędu. I tak jest bogato od nich w jej starowierskiej szacie.
Pod Andersena namalowałam kilka ikon, w tym ikonę Bogurodzicy Bogolubskiej, trzymającej Księgę. To kobieta Księgi. W ikonie są najróżniejsze postaci kobiece wraz ich charakterem. Bogurodzica Bogolubska to intelektualny typ kobiety. Dotąd myślałam, że to ta sama Bogurodzica wygląda raz tak, raz inaczej. A to nie to. To przegląd żeńskich charakterów niczym u Dostojewskiego.
Pod Andersena maluję Eleuzę, to znaczy Czułość, kiedy Syn przytula się do Matki policzkiem. Najpełniejszą Czułość wyraża Bogurodzica Kazańska. To tę ikonę powtarzam, ale nie kopiuję. Musi dziać się historia ikony. Musi być w niej coś nowego. Daję bogate pola. Niemal przedobrzam.