Świat, którego nie ma (10) – Zofia Plewińska

10. Przed samą wojną rodzice moi przenieśli się do większego i wygodniejszego mieszkania. Na róg ulicy Dobroczynnej i Zacharzewskiej nr 25. Naprzeciwko był szpitalik Towarzystwa Dobroczynności, kaplica, przytułek, miejsce, gdzie wydawano tanie obiady. Na głównej ulicy Zacharzewskiej na przeciwległym rogu była duża kawiarnia „Select” i trochę dalej duży hotel. W tym nowym mieszkaniu na pierwszym piętrze mieliśmy już światło elektryczne i telefon, pokoi było dziewięć. Zaraz na samym początku wojny ojciec pojechał do Prepunt i przywiózł babunię Zosię, swoją matkę, bo uważał, że w mieście będzie może bezpieczniej. Mieszkały więc z nami obie babunie.
Biuro moje mieściło się przy ulicy Zacharzewskiej, bardzo blisko domu. Wracałam często późno, chodziłam po południu drugi raz do biura i robiłam różne obliczenia i statystyki. Czasem nasz kochany Dominik, lokaj, przychodził po mnie, gdy było już po 10 wieczorem i bardzo ciemno na ulicach (obowiązywało zaciemnienie). Pracowałam w sekretariacie sekcji oświatowej, szefem moim był Stefan Heltman, człowiek ogromnie wymagający, rzutki, inteligentny, o wielkim uroku osobistym. Sam pracował dużo, z zapałem, cieszył się z każdej nowo otwartej szkoły wiejskiej, z każdej nowej polskiej placówki na naszych kresach. Z przekonania był ideowym socjalistą, a potem bolszewikiem, wyjechał z żoną do Rosji w 1918 r. i tam został stracony, tak jak wielu ideowych i szlachetnych ludzi. Oprócz pracy w sekretariacie miałam pod swoim zarządem mały skład książek – podręczników szkolnych i wszelkich przyborów do nauki. Skład ten mieścił się też niedaleko biura przy ul. Zacharzewskiej. Musiałam wciąż z Warszawy sprowadzać nowe podręczniki szkolne, bo szkół przybywało. Wysyłałam też książki do wszystkich szkółek, położonych w różnych, nieraz bardzo odległych, miejscowościach. Ruch był w pracy ogromny, ale panowała atmosfera zapału i radości, że powstaje tyle polskich szkół. Wszyscy pracowaliśmy chętnie i ofiarnie. W sekretariacie pracowała oprócz mnie i szefa pana Heltmana, pani Łosiowa i pani Czarnocka. W rachunkowości i statystyce pan Werner, pani Podlewska, pan Kosiński i dużo innych osób wysiedlonych z Królestwa. Naczelnym dyrektorem Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny był Włodzimierz Kryński. Miałam też pod swoją opieką małe schronisko dla staruszek w jakiejś okropnej suterenie, gdzie było pełno szczurów. Kiedyś szczur odgryzł palec śpiącej staruszce. Dopiero kolega Zdzisia, Zbinio Czechowicz, przywiózł mi ze swego majątku dwa ogromne koty, wpuściliśmy koty do staruszek i był spokój ze szczurami. Trzeba było chodzić nieraz do władz wojskowych i walczyć o jakiś nowy lokal dla uciekinierów. Raz byłam z Janką Łoppotówną u generała dywizji. Szłyśmy z wielką tremą, ale jakoś się udało i dostałyśmy to, o co nam bardzo chodziło. Było ogromne schronisko w olbrzymiej sali, chyba jakiejś resursy, już dziś nie pamiętam. Urządzono po obu stronach sal prycze, deski ze słomą, na tym spały biedne kobiety z dziećmi – wiejska i miejska biedota. Było dużo niemowląt, dokarmianych przez organizację „Kropla mleka”. Jakoś chyba wiosną 1916 r. panowała wśród małych dzieci bardzo ciężka odra z zapaleniem płuc, moc dzieci wtedy zmarło. Najtragiczniejsza była dola rodziny Ludwickich, gdzie zmarły wszystkie – troje – dzieci w wieku 7, 8 i 10 lat. On był woźnym w banku w Łomży, ona bardzo miłą kobietą i taki straszny los ich spotkał! Mieszkali chwilowo też w dużym schronisku. Odra była wprost piorunująca, a lekarstw wciąż brakowało. Ludwickim potem urodził się synek.
W Towarzystwie Pomocy Ofiarom Wojny pracowały też hrabianki Czapskie z Przyłuk (majątek ich pod Mińskiem). Bardzośmy się przyjaźniły i dobrze się nam razem pracowało (przyjaźniłam się z Karlą i Marynią, Rózia była jeszcze mała). Z Karlą Czapską (późniejszą Przewłocką) robiłyśmy nieraz wywiady u naszych podopiecznych – wysiedlonych. Chodziło o to, by sprawdzić stan faktyczny na miejscu. Wysiedleni dostawali bardzo dużo paczek od Towarzystwa i od amerykańskiego Czerwonego Krzyża. No i zaczął się „pasek” otrzymywanymi darami, trzeba było to ukrócić i wynajdywać prawdziwie biednych, którzy nieraz nie mieli śmiałości się zgłosić.
W 1915 r. na Wielkanoc pojechałam do Warszawy, zaproszona przez moją koleżankę z Krakowa, Jankę Mętlewiczówną (później Barcikowską). Jej rodzice mieszkali wtedy przy ul. Foksal (mieli własny dom). Święcone było bardzo obfite, mieszkanie ładnie umeblowane, ludzie sympatyczni i niebywale gościnni. Byłam wtedy z Janką w teatrze na „Weselu” Wyspiańskiego. Chociaż tę sztukę widziałam już przed wojną w Krakowie, tym razem zrobiła na mnie silniejsze, wprost wstrząsające wrażenie! Wszyscy przecież, cała Polska, nasłuchiwali „tętentu z gościńca”, czuło się i wierzyło, że Polski zmartwychwstanie jest blisko! Legiony już walczyły! Odwiedziłam też biednych rodziców ś.p. Tadzia Horodyńskiego, bardzo byli mi radzi. Matka jeździła na jego grób (wspólna mogiła), ale o przeniesieniu go i pochowaniu w Warszawie nie mogło być wtedy mowy. Ich dom przy ul. Żurawiej nr 9 bardzo mi przypominał późniejszy dom Mamy Plewińskiej na Hożej nr 9. Ten sam jakiś nastrój, dom pełen pamiątek, tchnący jeszcze wspomnieniami 1863 r. Ojciec Tadzia był wychowankiem Szkoły Głównej (prawnik) powstańcem z 1863 r. Widać takie było moje przeznaczenie, że po latach wyszłam za mąż też za syna powstańca 1863 r. Wtedy w Warszawie byłam ostatni raz u wujostwa Januszów Iwaszkiewiczów, następny raz zobaczyliśmy się już po wojnie. Front wojenny na razie ustalił się na linii Bzury, Pilicy i Nidy. Dopiero w sierpniu Niemcy ruszyli i 4.VIII.1915 r. zajęli Warszawę. Januszowie pozostali w Warszawie i już nie zobaczyli matki, a mojej Babci Masi, która zmarła u nas w Mińsku 30.XI.1915 r. Zaraz po wybuchu wojny przyjechały do nas z Krzewina dzieci wujostwa Kaszubów, z boną Niemką (Krzewin – majątek dziadunia Wacława Bułhaka, brata Babuni Masi, położony koło Ihumenia w powiecie bobrujskim). Miały jechać do rodziców, do Warszawy, ale się już nie dało i zostały u nas trzy lata! Bona wyjechała, a dziećmi zaopiekowali się moi rodzice, potem częściowo Józiowie Iwaszkiewiczowie. Pamiętam małą czteroletnią Nikę, okropnie płaczącą, potem się jakoś do nas przyzwyczaiła. Zrobiło się ciasno w domu. Duży salon został przedzielony i tam spali za parawanem Kazio i Adaś Kaszuba, dziewczynki w gościnnym pokoju. Mama zapisała starsze dzieci do szkoły. Nika jeszcze była za mała. Dzieci miłe, kochane i bardzo zżyliśmy się z nimi. Chodziły do polskich szkół i uczyły się języków. Wujostwo Kaszubowie robili różne starania, żeby je sprowadzić do Warszawy. Udało się to dopiero w początkach roku 1918, zaraz po zajęciu Mińska przez Niemców. „Kaszubięta” pojechały pod opieką naszej znajomej, bardzo miłej panny Stasi Nejman, późniejszej Krasuskiej. Po latach Adaś mówił, że pobyt w naszym domu zalicza do najmilszych chwil w życiu. Przeżyli u nas wojnę i rewolucję 1917 r. Wspominał, jak na 3-go maja maszerował z całą szkołą w pochodzie i niósł sztandar na przedzie na zmianę z Jerzym Pańskim (późniejszym działaczem i pisarzem).
Wakacje w latach 1915 i 1916 spędzałam u moich krewnych, wujostwa Komorskich w Pleszczenicach, leżących w powiecie borysowskim. Był to majątek hr. Tyszkiewiczowej, wuj Michał Komorski był administratorem. Do Pleszczenic jechało się końmi 80 wiorst, przeważnie przez piękne, gęste lasy. Po drodze odpoczywało się w zajeździe żydowskim w Ziąbinie, gdzie Żydówka (w czarnej peruce) smażyła pyszną jajecznicę! Dwór w Pleszczenicach był stary, drewniany, z werandą okalającą cały dom, obrośnięty winem. Drzwi i okna w ogromnym salonie były całe oszklone aż do dołu, pokoje były dość ponure, posadzki skrzypiały i w ogóle w całym domu działy się dziwne rzeczy – straszyło! Na szczęście wujostwo mieszkali po drugiej stronie drogi, trochę niżej w ślicznym białym domku z ganeczkiem, werandą, bielonymi ścianami i muślinowymi firankami w oknach. Domek ten bardzo przypominał miejsce urodzenia Chopina – Żelazową Wolę! Tam było życie, śmiech i młodość, często przyjeżdżali sąsiedzi. W dużym dworze po śmierci starej hrabiny było pusto, latem czasem spali tam chłopcy, jak w domku było za ciasno. Hr. Tyszkiewiczowa zmarła przed samą wojną, podobno mówiła nieraz,
63
że jest „bohaterką”, znosząc te wszystkie rzeczy, które się tam dzieją! Drzwi same się otwierały, podłogi skrzypiały, wciąż słychać było kroki, najczęściej schodził ktoś z góry po schodach do kaplicy domowej. Drewno na opał przygotowane przez służbę z wieczora przed kominkiem i ładnie ułożone, znajdowano rano porozrzucane po całym pokoju! W czasie wojny nocowało tam często wojsko, jakieś przechodzące tabory. Kiedyś głównego komendanta (Moskala) tak straszyło przez całą noc, że podobno w bieliźnie i z betami w garści uciekł na wieś, czy do miasteczka. W 1916 r. latem zjechała do Pleszczenic wujenka O’Rourke z córkami i synkiem, mieszkali w dużym dworze, wtedy właśnie tak zaprzyjaźniłam się z Helą O’Rourke (późniejszą Brochocką, która po II wojnie mieszkała w Londynie, a jeździła do niej Lorcia – kuzynka Dziuni Rdułtowskiej). Przyjeżdżał i mieszkał latem po parę tygodni brat męża wujenki – ks. biskup Edward O’Rourke. W czasie swej bytności odprawiał codziennie Mszę św. w kaplicy. Ciekawe, że wtedy wszystko ucichało, nikt nie chodził, nie straszył. Według opowieści miejscowych ludzi, podobno kiedyś, jeszcze w średniowieczu, stał tu klasztor, a gdy się spalił, na tym miejscu postawiono dwór. Mówiono, że to jakieś dusze pokutujące z tego klasztoru tak chodzą po nocach.
Wujenka Stefania była z domu Montwiłłówna, pochodziła z Kowieńszczyzny i miała tam swoje dobra. Zimą przed wojną mieszkali zawsze w Wilnie. Bardzo lubiłam wuja Józia O’Rourke, męża wujenki, był to cioteczny brat wuja Tadeusza Bochwica, ojca Dziuni Rdułtowskiej, syn siostry Dziadunia Ottona Bochwica z Paulinowa, babci Anielki O’Rourke’owej. Był powołany do wojska, ale na froncie chyba nie był, zmarł w drugim roku wojny na raka żołądka, w Petersburgu. Bardzo był przystojny i wesoły, często nas odwiedzał w Mińsku, pisywał do mnie często kartki z Petersburga, ale coraz smutniejsze, bo już był bardzo chory. Wujenka i dzieci przyjeżdżały do Pleszczenic w ciężkiej żałobie.
Park w Pleszczenicach był bardzo piękny, angielski, przypominał balicki, tylko był większy. Wujostwo Komorscy mieszkali w małym domku z dwoma córkami, Zosią i Adelą, które właśnie przed wojną ukończyły francuską pensję w Petersburgu. Obie były bardzo ładne i miłe. Latem przyjeżdżał syn, Bronek – lekarz (też b. przystojny) i całymi dniami polował. Lasy były ogromne, zawsze zapadał w lasy daleko, gdzieś, gdzie były gajówki, brał ze sobą psa i łapcie plecione z łyka, bo często brodził po moczarach. Wracał czasem po tygodniu bardzo zmęczony, ale zadowolony, obładowany zwierzyną i wołał do kucharki: Andzieczko! Jeść, jeść! Adelka miała śliczny głos, sopran koloraturowy, uczyła się śpiewu w Petersburgu. Bronek także miał miły głos, często ciocia akompaniowała i były śpiewy w domu. Zosia i Adelka w czasie wojny już stale były z rodzicami, Bronek miał swój gabinet w Mińsku (był dermatologiem), później był w wojsku.
Do Pleszczenic często przyjeżdżali sąsiedzi: Święciccy z Metliczyc, Przelaskowcy, i Bochwicowie – Lucio (wspaniale grał na kornecie!), Mila i Hela – to były dzieci wuja Lucjusza, brata cioci Paulinki Komorskiej. Wuj Michał Komorski był bardzo surowy dla młodzieży i bardzo nas pilnował. Ogromnie lubiliśmy, jak na św. Dominika (4 sierpnia) wujostwo wyjeżdżali na cały dzień na odpust do Chotajewicz, wtedy była swoboda i zabawa! Grzybów i jagód było w lasach mnóstwo, zawsze przywoziłam do domu dużo suszonych grzybów i całe gary usmażonych borówek. Zdziś przed wojną dużo polował w Pleszczenicach z Bronkiem.
Wojna trwała, front stał na miejscu, ale pomruki rewolucji już się zaczynały, na wsi było coraz mniej bezpiecznie.
Cdn ■