Юрка Хмялеўскі. Ад Рэдактара.

У красавіку Польшча адзначала 1050-ую гадавіну свайго хрышчэння. Юбілейныя ўрачыстасці – пад ганаровым патранатам прэзідэнта Анджэя Дуды – адбыліся ва ўсёй краіне, таксама на Беласточчыне, хаця сюды Хрыстова вера прыйшла значна пазней і спярша з усходу, а толькі пасля з захаду. У 966 г. (прынята, што было гэта 14 красавіка) у Гнезне на сённяшняй Познаншчыне хрысціўся пястоўскі князь Мешка І і яго жонка чэшка Дабрава. Так зрадзілася польская дзяржава, і такі вось, а не іншы, выбар паўплываў на тое, што пасля касцельнага расколу сталася яна каталіцкай. Тымчасам на нашу Беласточчыну хрысціянства прыйшло пераважна не з захаду, але з усходу, як пазнейшае праваслаўе. Гэты рэлігійны падзел ператрываў тут да нашых часоў і таму, скажам, у гэтым годзе адны святкуюць Вялікдзень толькі на пачатку траўня, калі іншыя даўно ўжо яго адсвяткавалі.

Пры нагодзе святкаванняў круглай гадавіны ахрышчэння Польшчы ў нас на Падляшшы ажылі, на жаль, спробы перайначання гісторыі. Праваслаўная вера, хаця тут карэнная і прысутная ўжо шмат-шмат стагоддзяў, на жаль, ёсць часам маргіналізаваная. Прытым такія адносіны зусім несправядлівыя, нічым неабгрунтаваныя і неапраўданыя. А з другога боку маргіналізацыя праваслаўя, а затым нас – аўтахтонных вернікаў, беларусаў, пярэчыць жа ідэі шматкультурнасці Падляшша, якою ўсе так ганарацца і хваляцца на ўвесь свет. І не здзіўляе, калі такімі ігнарантамі з’яўляюцца простыя і нявучаныя тутэйшыя радавітыя католікі ці неафіты, якія хочуць быць стопрацэнтнымі палякамі. Але калі робяць так навукоўцы, гэта ўжо праява з іх боку шкоднай усім неталерантнасці.

„Часопіс” з самога пачатку насуперак тых жа ігнарантаў ёсць доказам, што на Беласточчыне пражываюць усё-такі беларусы, праваслаўныя. І то здавён. Гэту гістарычную праўду прыходзіцца нам, аднак, безупынна абараняць. Недзе дваццаць гадоў таму, памятаю, часта вялі мы такую адкрытую палеміку з прафесарам Юзафам Марошкам з беластоцкага ўніверсітэта. Так склалася, што тры гады таму запрасіў я яго ў Гарадок на канферэнцыю з нагоды 150-ых угодкаў Студзеньскага паўстання. Выступіў ён з дакладам пра двор у Мастаўлянах і наваколле як радзіму Кастуся Каліноўскага – „камісара польскага Нацыянальнага ўраду ўпаўнамочанага на Літву”. Дарэчы, мала хто ведае, што ў тым двары штодзённай мовай паноў і службы была руская мова, хаця навокал, вядома, аж гудзела ад тадышняй беларушчыны. Нягледзячы на сваё нахільнае аднабаковае польскае бачанне тутэйшай гісторыі, праф. Юзаф Марошак здаўся мне даволі адкрытым на крыху іншыя погляды. Надта не аспрэчваў, скажам, таго, што Кастусь Каліноўскі як свой астаўся таксама ў памяці беларусаў.

Ад некалькіх месцаў у „Ч” публікуем знакаміты даклад пра тое з гарадоцкай канферэнцыі нашай рэдакцыйнай сяброўкі, праф. Лены Глагоўскай. І вось цяпер, калі я ўжо думаў, што праф. Марошак пагадзіўся ўрэшце з нашым беларускім бачаннем сваёй гісторыі, нечакана ў інтэрв’ю ў беластоцкай штодзёнцы з нагоды юбілею польскага хрысціянства сказаў ён, што 1050 гадоў таму Падляшша быццам было часткай… пястоўскай дзяржавы.

Хаця я не гісторык, але дастковыя ў мяне веды, каб такую хлусню аспрэчыць. Бо дзе Крым, а дзе Рым, пане Марошак… Тысячу гадоў таму на гэтых землях наогул не было яшчэ аніякай дзяржавы. А хрысціянства, якое з захаду замацоўвала Польшча, Беласточчыны не сягала. Дарэчы, тутэйшыя аўтахтоны – яцьвягі, славяне – язычнікамі заставаліся яшчэ многія стагоддзі.

Але, безумоўна хрысціянства найперш прыйшло сюды з боку Русі. Доказам ёсць тое, што праваслаўныя храмы з’явіліся тут нашмат раней чымсьці каталіцкія. У Гродне, Бельску ці Драгічыне цэрквы былі ўжо на пачатку другога тысячагоддзя. Тымчасам касцёлы пачалі будаваць на Падаляшшы толькі пасля хрышчэння Віленшчыны ў XV ст., і то на паўночных і заходніх ускраінах нашага рэгіёну. У пасе з Гарадка па Белавежскую пушчу касцёлаў не было ажно да 20-30-х гадоў мінулага стагоддзя. Пабудавалі іх сабе прыезджыя католікі – чыноўнікі, фабрыканты і сяляне, якія тут атрымалі надзелы зямлі з даўніх апусцелых маёнткаў.

Падляшша таму і так завецца, бо распаложана было не пад лесам (якім лесам?!), але ля самых зямель, якімі заўладзелі ляхі – мазуры (мазаўшане), якія выйшлі з даўняга племя ляхаў.

Шкада, што гэтых элементарных ведаў не навучаюць у падляшскіх школах. Таму так лёгка змагары за польскасць „крэсаў” могуць запускаць у народзе розныя неверагодныя гістарычныя міфы. Нават навукоўцы – свядома, або не (хто іх ведае, мо самі ў гэта вераць) – маніпулююць фактамі. Як той жа праф. Марошак, які назву Падляшша стаў выводзіць ад ляхаўскага (польскага) заканадаўства, абавязваючага на гэтай тырыторыі Вялікага княства Літоўскага. Але ж такі закон абавязваў таксама глыбей на ўсход і поўнач. Чаму тады толькі Падляшша прысвоіла такую назву?

Каб добра зразумець свет, у якім жывеш, павінен ты ведаць як найбольш пра яго мінулае. Ужо старажытныя рымляне (філосаф Цыцэрон) казалі, што той, хто не ведае гісторыі, усё жыццё ёсць дзіцём.

Мінулае Беласточчыны яшчэ, на жаль, да канца не абследаванае гісторыкамі, а перадусім археолагамі. Гістарычнай праўды трэба шукаць таксама ў зямлі, а гэта даволі дарагое. Я ўжо даўно заўважыў, што калі нават паяўляюцца нейкія грошы на раскопкі – як апошнім часам з еўрасаюзных праграм – археалагічныя экспедыцыі нашае ўсходняе Падляшша і так абмінаюць шырокім колам. А чаму, растлумачыў мне калісьці сябра з беластоцкага музея. Шчыра прызнаўся, што польскія археолагі не зацікаўлены праводзіць раскопкі, скажам, на Замкавай гары ў Гарадку, гарадзішчаў, курганоў і старажытных могілак на ўсходняй Беласточчыне, бо „тут, дзе толькі не ўткнеш рыдлёўку, адразу паказваюцца першарускія сляды”.

Часам, аднак, археолагі вымушаны і ў нас праводзіць экспедыцыі. Такія працы абавязковыя падчас буйных інвестыцыяў, як, напрыклад, пабудова вялікіх дарог ці прадпрыемстваў. І вось калі дваццаць гадоў таму клалі польскую частку газаправода Ямал – Еўропа, археолагі дакладна абследавалі звалы раскапанай зямлі. Іх знаходкі проста шакіруюць. Пад Геранімовам каля Міхалова знайшліся сляды пабудовы даўнасці ажно трох тысяч гадоў…

Вяртаючыся да хрысціянства, трэба зразумець, што на Беласточчыне нават яшчэ і сёння існуе не так рэлігійна-канфесійны падзел на праваслаўных і католікаў, колькі на рускіх (беларусаў) і польскіх. Бо ад прадвеку на праваслаўе казалі ў нас, што гэта руская вера, а каталіцтва – польская. Гэта не да канца адпавядае праўдзе, як на Сакольшчыне, пра што ў гэтым нумары ёсць надта цікавы артыкул нашага незвычайнага супрацоўніка з Варшавы, паляка захопленага беларускім Падляшшам.