Tamara Bołdak-Janowska. Robię moje.

Mam starą Biblię Odesską, w której mój dziadek podkreślił wszystkie momenty antyfeministyczne z dopiskami na marginesach: priewoschodno. Zrobił to poślinionym kopiowym ołówkiem. Takie ołówki przybierały fioletową barwę. Są nie do usunięcia. Te ołówki zniknęły. Jeszcze je pamiętam. Dokumenty podpisywało się takim kopiowym ołówkiem, poślinionym, bo niepoślinione nie pisały w ogóle. Nauczyciele posługiwali się kopiowym ołówkiem. Podkreślali nim byki i stawiali oceny. Potem zaczęli używać dwustronnego ołówka, czerwono-granatowego, którego nie trzeba było ślinić, bo od razu wżerał się w papier jak tamten kopiowy. I nie można było wymazać ani wytrzeć gumką uwag i złych ocen.

Dziadkowe dopiski oczywiście mi się nie podobają. Nie wiem dlaczego dziadek wiązał język rosyjski z białoruskim – gdzieniegdzie napisał: heta priewoschodno. Nie jest to powodem do nielubienia naszej Księgi, ponieważ pełno w niej momentów feministycznych, choćby ten, kiedy kobiety widzą Zmartwychwstałego i to one tworzą ten obraz. Nie jesteśmy też ludźmi książek. Już nie. Mamy w tym miejscu gadaninę lub milczenie. Mamy w tym miejscu czczą gadaninę w Internecie. Byle szybciej, byle krócej. Z bykami ortograficznymi i wszelkimi. I slangiem. Czasy mamy takie, że nas kurczą. W telewizyjnej gadaninie o kulturze mamy bełkot. Mówi się dużo i głupio. Nie nadaję się do życia w warunkach takiej globalizacji, kurczącej umysł, rozwadniającej język.

Eliot przed laty napisał o wydrążonych ludziach. Teraz ktoś powinien napisać o skurczonych głowach. Debilejemy, bo mamy nadprodukcję podłych tekstów i innych dzieł kultury. Filmy nam debileją. Nawet Raczek, znawca filmów, zdenerwował się i wywalił: moglibyście już przestać oglądać tę amerykańską taniochę, bo staniecie się pełnymi debilami. Od dawna nie oglądam tej taniochy. Przerzucam kanały, a tam wszędzie strzelają się, padają martwo, wstają i pędzą do tego samego w następnej taniosze.

W jakim świecie my żyjemy? Monika Stępień, notabene znakomita poetka, napisała pracę magisterską na temat młodzieży, unikającej rzeczywistości. Coraz więcej młodych ludzi, z przewagą płci męskiej, odmawia uczestnictwa w życiu poza domem, ponieważ mechanizmy systemu są dla nich zbyt okrutne. Albo pracują zdalnie, tj. używając komputera, albo są na utrzymaniu rodziców. Ich znajomi to internetowi znajomi. To bunt przeciw systemowi ze stale rosnącą liczbą buntowników. Zdajemy sobie z tego sprawę, jak wielu młodych ludzi uznaje system polityczno-społeczny za nieludzki? Czują się osaczeni przez zło, dopadające ich dosłownie zewsząd. Żyją w świecie okrutnej przemocy i odmawiają współudziału.

Robię swoje. Robię moje. Ikona to moje.

Lubię wschodnie chrześcijaństwo ze względu na obecność w nim sztuki i bliskości do filozofii zen – znowu setny raz powtarzam. Europeizacja wschodniego chrześcijaństwa oznacza jego zniszczenie. Zniszczenie sztuki ikony, sztuki muzyki, sztuki bycia jurodiwymi (chociaż w odwadze bycia autsajderami), sztuki otszelników, sztuki starców. To wszystko jest wyrafinowaną wielką sztuką słowa, obrazu, muzyki, teologii i krańcową nieobecnością kiczu i dewocji. Taki jest trzon naszej ortodoksji, unikalny, surowy, piękny. Europeizacja oznacza pójście w stronę na przykład krzywienia ikony, aby było słodko, realistycznie, z perspektywą „jak w rzeczywistości” i wychodzą z tej Europy rzewne obrazki jak z dewocyjnych pisemek. Nowe ikony to straganowy kicz. Tu nie mamy czego doganiać. Ikona powinna pozostać archaiczna, jak u starowierców. Prosta, surowa, piękna. Powstał jej kanon i trzeba się go trzymać, choć można wynaleźć inną formę plastyczną, niemal geometryczną, jak zrobił to Nowosielski, ale on kanonu nie zmieniał. Twarze, pochylenia głowy, znaczenie barw. To wszystko Nowosielski utrzymał.

Podobne zdanie o niszczeniu przez europeizację kultury bizantyńskiej znajduję w znakomitym wstępie Barbary Dąb-Kalinowskiej do książki „Między Bizancjum a Wschodem” (PAN,1990). Europeizacja oznacza podporządkowanie, najczęściej podporządkowanie obowiązującej modzie. Moda to sezonowość. Wchodzimy jak w cudze masło w tę modną sezonowość, tracąc siebie. Sezonowi ludzie.

Maluję ikony i kolejny raz jestem poprawiana, że ikony się pisze. Kolejny raz powtarzam: nie. Pisać obraz to rusycyzm. W języku rosyjskim mówi się: pisat’ kartiny. I oznacza to malować obrazy.

Namalowałam kilkanaście miniaturowych Kseniek Petersburskich. Kobieta z laską i białymi włosami, wymykającymi się spod kartuza. Te miniaturki były pamiątką dla gości Naraju 2015. Napisałam monodram o Kseni dla pani Joanny Troc i jej teatru, a następnie posypały mi się miniaturki Kseniek.

Ze znajomą doktor psychiatrii rozmawiam o istocie ikony. Mówi, że trzeba mieć oczy duszy i wiarę, aby docenić jej wartość. Mówię, że rozumiem to inaczej: wartość ikony jest niesiona przez cząsteczki elementarne, ponieważ zawiera się w niej życie świętej osoby, jej marzenia, pragnienia, jej duchowość. I to się do nas niesie sprzed wieków – nadal żywe. Ikona to najwyższy rodzaj obrazu, jaki kiedykolwiek stworzył człowiek. Nie można jej podrobić, bo ona się rodzi i albo się urodzi, albo nie. Musi na nas patrzeć. Jeśli nie urodziła oczu, wnikliwie na nas patrzących, to nie jest żywa. Nie może być robiona pod wystawę. Najlepiej, jeśli osoba na ikonie pochodzi z głębi czasów, kiedy religia była doświadczeniem obecności innego wymiaru i było to szczere doświadczanie.

Musi być w niej głębokie piękno. Na czym to polega? Na tym, że ukazuje duchowe piękno danego człowieka, a także jego mękę dialogu, wręcz kłótni z Bogiem, aby poprawił los osoby i jej kochanych bliskich. Kłótnia z Bogiem? Ano. Taką mękę wyznaczyła sobie św. Ksenia Petersburska, która nie mogła pogodzić się z przedwczesną śmiercią męża, Andreja Fiodorowicza Pietrowa. Hospodi Boże, ja się na to nie godzę. Moja matka twierdziła: Boh? Jon minie tak skryǔdziǔ. Sapraǔdy skrydziǔu. Kłótnia z Bogiem nie przeczy jego istnieniu. A ci jon sapraǔdy jość, Hospodź Boh? Im mniej kłótni z Hospodom Bohom, tym mniej Hospoda Boha. Głupie mam myśli? Jeśli są wierni, to jest Bóg. A jaki? Bez naszej z nim kłótni nie staje się lepszy. Wierni bywają straszni, jeśli z imieniem bożym na ustach zabijają bliźnich. Lepiej jednak, jeśli duchowni zdejmują z nas ciężar obcowania z Bogiem. Lepiej? Niekiedy lepiej. Lepiej wtedy, kiedy groziłby nam religijny świr, a taki świr charakterystyczny jest dla wielu starych kobiet.

Piękno ikony żyje w cząsteczkach elementarnych, bo co zostało raz stworzone, to nie ginie. Mamy wokół siebie mnóstwo kieszeni, tworzonych przez cząstki elementarne, a w tych kieszeniach tkwią dobre, uwznioślające energie. Nie tylko takie kieszenie mamy obok siebie. Kieszeń z faszyzmem również. Mamy z czego brać. Bierzemy rzeczy ludzkie i nieludzkie. Nic nie ginie, jeśli tylko człowiek coś wymyśli. Według Seneki, obrzydzenie wywołują w nas ludzie, którzy czerpią z byłych rzeczy nieludzkich. W nas, to znaczy w kim? Oczywiście w ludziach, którzy nieustannie zmieniają się na lepszych, na bardziej ludzkich, i dobrze wiedzą, że sami niejednokrotnie byli nieludzcy. I taka zmiana jest dla nich przyjemna. Według Seneki, mało jest ludzi, którzy nie chcą służyć innym ludziom, aby powiększać zło na świecie. Czy zdajemy sobie sprawę, że tak służymy nie sobie, tylko tym innym od przemocy? Jak mahu, uciakaju ad kiszanioǔ, poǔnych ludziej wajny. Hetyje kiszani wyzywajuć i mianie trywohu i nienawiść. Napisałam te zdania w języku prostym i kolejny raz myślę: czy dobrze leżą w kontekście filozoficznym? Czy język prosty nie może udźwignąć żadnej myśli spoza dotyczących jedynie spraw bytowych, domowych? Hetuju prastuju mowu trebo rabić na nowo. Heta mowa ważna, a nie z telebaczannia. U hetaj mowie możno mnoho zrabić, a na peǔno sztoś skazać, ci lepiaj napisać jak szyfram, i chto znaja, toj znaja, toj praczytaje i zrazumieja. U telebaczynnaj mowie niczoho ni możno zrabić, bo jana prapahandnaja i ceły czas syplacca z kiszanioǔ, poǔnych czużoj wajny. Prynamści Biełsat sypla z kiszynioǔ czużoju wajnoju. I wymahaje ad mianie, kab była pa hetaj samaj staranie. A ja ni chaczu być pa czyjejś staranie u czużoj wajnie.

Tolo czyta mi Senekę i jest to dla nas obojga przyjemne. Odkrywamy myśliciela i zdajemy sobie sprawę, ze dotychczasowa nieznajomość jego esejów była ohydnym brakiem. Seneka: życie jest krótkie, kiedy je trwonimy. Jednak Seneka stawia kobietę między dzieci. Jest jeszcze niepełna człowieczeństwa. Każdy myśliciel sprzed wieków, a i przez wieki, robi ten patriarchalny błąd. Ten błąd rośnie w siłę. O tym błędzie, o nieustającej przemocy wobec kobiety, pisała Anna Świrszczyńska. Pisała tak przejmująco, że aż Miłosz nazwał ją „najbardziej bezczelną feministką”.

Odkrywam rzadką ikonę – „Kobieta jako źródło życia”. Bogurodzica z Dzieciątkiem  siedzi na niej w głębokim naczyniu, w kielichu, jakby w fontannie, z której przez otwory w kielichu leje się żywa woda. Dołem ludzie piją  tę żywą wodę z różnych kielichów, mniejszych i większych, zależnie od stanu finansowego. Picie żywej wody łączy żebraków z bogaczami. Bogacze mogą dziś w jednej chwili stawać się żebrakami. Taki system. Niemal wojenny. Nawet nie „niemal”. Globalizacja jest systemem wojennym i przetasowuje majątki przy pomocy brudnej gry, to jest wojny. Po prostu: wojny. Wojna nagle ma różne nazwy – ekonomiczna, hybrydowa, medialna.

Górą ikony Kobiety Jako Źródła Życia płyną chmury, złożone z błękitnych kulek. To nie są realistyczne obłoki, może jeszcze z wiązkami promieni. Na tych kulkach stoją archaniołowie ze złotymi aureolami.

Na niebie nad Olsztynem pojawiły się nagle te chmury złożone z kulek. Pierwszy raz widzę takie. Następnego dnia znowu są takie.

Żywa woda na ikonie. Rzeczywiste obłoki z ikonicznych kulek na rzeczywistym niebie.

Europeizacja oznacza rozwój patriarchatu. Piszę to, jakkolwiek kuriozalnie brzmią takie słowa. Koryguję: nie tyle rozwój patriarchatu, co jego stan wstrzymany na złośliwym rodzaju raka, na przykład na ciszy wokół handlu ludźmi, na traktowaniu kobiety jako przedmiotu, a o tym nie wolno mówić w głównym nurcie. Ponoć kobieta ma już wszystko. Ponoć wolna jest i basta.

Szkoda, że percepcja ikony ogranicza się do Madonn z Dzieciątkiem. Reszta ikon pozostaje w cieniu. Jest zapomniana, nieodkrywana na nowo. A przecież tyle w nich prekursorskiej teologii. Kobieta, kobieta. Jak jej dużo w ikonach.

To, że maluję kolejne ikony, otwiera mi oczy na detale rzeczywistości. Nagle widzę zielonego ptaka z zielonym dziobem. Ależ to nie ptak. To czubek gałązki, urwany wiatrem, wleciał mi pod nogi. Nie. To zielony ptak. Postawił zielone skrzydła. Wysunął zielony dziób.

Jakie fantastyczne złudzenie.

Rodzą mi się myśli na pograniczu snu i jawy, kiedy zasypiam albo się budzę. Na przykład: żyć w nierozchlapanej jęzorami anegdocie. Albo: starość to stan,  kiedy nie ma ani jednej rzeczy, która by nie wymykała się z rąk. Ani jednej. Albo: najcięższa jest nieobecność. Martwość. Cześć bliskich umarła. Dźwigam te nieobecność jako straszliwy ciężar.

A więc wnikanie w istotę ikony jest wnikaniem w rzeczywistość duchową. Zielony ptak z gałązki jest duchową postacią tej gałązki. Kuriozalnie brzmi? Nie wiem. Metaforyzacja jest stanem duchowości. Ikona to nie symbol. To metafora. To dosłowne życie duchowe. Metafora jest dosłownym życiem duchowym. Metafora bywa istotna i wydumana. Ta wydumana nie pasuje do rzeczy, którą usiłuje określać. Mój zielony ptak nie był wydumaniem. Rzeczywiście wyrósł mi pod nogami.

Maluję ikonę, której tematem jest drabina. Tym razem Tolo czyta mi na przemian to Senekę, to Koran Buczackiego. Dobrze jest słuchać tego i tego. Tolo od razu, już na wstępie, na „Krowie” (część Koranu) nie zgadza się z treścią tej Księgi. Bo Księga już na wstępie dzieli ludzi na wiernych i niewiernych i jest w tym bardzo kategoryczna.

Mówię, że to Orient, że zaraz natkniesz się na frazę, która miło spojrzy na niewiernych, by po chwili znowu ostro ich potraktować. Bierz cudzymi oczami nasze chrześcijaństwo.  W końcu wyprawy krzyżowe kończyły się rzezią ludzi Orientu. Jak mają postrzegać takich chrześcijan oprawców? Cudze oczy to coś. Zobaczysz siebie cudzymi oczami i otrzymasz straszny widok. Poza tym Koran wyrósł z poezji pustynnej i sam stanowi poezję. Ważna w nim metafora. No i jeszcze to: Orient to wpadanie z nastroju z nastrój, taka ciągła zmiana spojrzenia na zjawisko, sprawę, czasy, los, płeć.

A z innej beczki: żyjemy w czasach złej poezji i złej jej percepcji. Większość uważa, że jak krótkie, to poezja, a jak długie, to proza. O, tak rozumieją tekst. W półśnie zostałam obdarzona przez mój mózg tą frazą: jak krótkie to poezja, a jak długie, to proza. Roześmiałam z się w półśnie z tego powodu. Dobrze obudzić się ze śmiechem z doznanej myśli.

Przyrządzamy sobie wierszyk w parku.
Przed nami fontanna. Mówię: patrz, fontanna dymi.

Patrzymy, rzeczywiście dymi. Stawia dymy z białej wody.

Zadymieła. Dymić, a jakby dychała. Dychaje u horu i u niz.

Mówię: patrz, a drzewa wybuchły i tak stoją. To banalne spostrzeżenie, bo nawet mówi się, że wiosna wybuchła. Ale jakby zestawić jedno i drugie, to mamy wierszyk:

Dymiące fontanny
i wybuchłe drzewa.

Inaczej:

Wybuchłe drzewa
i dymiące fontanny.

Straszny cokolwiek wierszyk z drugim znaczeniem. Jeśli w tle czujemy niedawną bombę i trupią obecność cywilnych ofiar w strasznym pejzażu. Poza tym w pierwszym znaczeniu to wiosenny wierszyk. Pogodny.

Tolo dodaje: słyszymy wczorajszy śpiew ptaków. Masz trzecią frazę do wierszyka. Ptaki śpiewają, jak śpiewały wczoraj.

Mamy całość wierszyka:

Wybuchłe drzewa
i dymiące fontanny.
Wczorajszy śpiew ptaków.

Oboje jesteśmy pewni, że to prawdziwa poezja. Nie żadne tam sentymentalizmy, bujanie w obłokach i pijane pędzenie na słowie i na niewstrzymanym przez formę uczuciu.

Usiłuję przetłumaczyć to na język prosty. Jakbyśmy to wczoraj powiedzieli…

Wybuchłyje drewy
i dymiaszczyje fantany.
Ǔczorasznija  śpiewy ptuszkaǔ.
Oj. Ci heta dobry pierakład?

Niekataryje mocno upeǔniany, szto nikjakoj wajny ni budzia, bo każdaja starana maja atom. I szto z hetaho, szto atom majuć i na hetym raście peǔnaść?

 Ja niupeǔniana ani trochi. Heta skazaǔ mnie nasz wierszyk. Jon prylacieǔ z wietram z paślazaǔtra i adtul hladzić na mianie dymiaszczymi waczami.

Da pabaczennia paślazaǔtra.