Konstanty Kalinowski (Kastuś Kalinoŭski) w świadomości Białorusinów w Polsce

7. Studenci białoruscy oraz młodzież w ramach rajdów turystycznych „Baćkauszczyna”, „Sciana” odwiedzali Mostowlany jako miejsce urodzenia K. Kalinowskiego. Także w trakcie warsztatów dla uczniów „Sustreczy”, organizowanych przez Hannę Kondratiuk z redakcji „Nivy”, w 1996 r. odbył się objazd szlakiem K. Kalinowskiego do Jałówki i Mostowlan. W 2009 r. Hanna Kondratiuk jeszcze raz wyprawiła się do Jałówki i Mostowlan w poszukiwaniu śladów Konstantego Kalinowskiego. Wrażenia z wyprawy opisała w obszernym reportażu na łamach „Nivy” (Г. Кандрацюк, У Мастаўлянах усе нараджаліся маленькімі….). Była to pierwsza publikacja po długiej przerwie, poświęcona śladom K. Kalinowskiego na Białostocczyźnie. Autorka w pierwszym odcinku stwierdzała nikłe zainteresowanie K. Kalinowskim w jego małej ojczyźnie: „Цікавасць да гэтай асобы тут, на яго радзіме, роўная нулю”. Inspiracją do wyprawy śladami K. Kalinowskiego był „гродзенскі краязнаўчы сшытак з архіўнымі матэрыяламі пра Кастуся Каліноўскага. На наступны дзень я села ў аўтобус і паехала ў Ялоўку. Паводле звестак там пахавана Вераніка Каліноўская з дому Рыбінская. Маці будучага рэвалюцыянера памерла ў час родаў, калі ў сям’і мела з’явіцца дванаццатае па ліку дзіця. Хатняя гісторыя, тая сапраўдная, па дакументах, пасадзіла мяне ў крэсла. Яна здалася мне намнога больш трагічнай і складанай, чым усе літаратурныя і мастацкя біяграфіі Кастуся Каліноўскага. (…) На здаровы розум, мой пошук магілы маці, сясцёр і братоў рэвалюцыянера не павінен быць складаным. Паколькі Вікенція-Канстанціна хрысцілі 6 лютага 1838 года ў рыма-каталіцкім парафіяльным касцёле ў Ялоўцы, магілы маці і прынамсі часткі сям’і павінны знаходзіцца там жа. (…) Жанчына, якая на ровары заехала на старанна дагледжаны ксяндзоўскі панадворак: магілы Каліноўскіх прапанавала шукаць на праваслаўным могільніку? – Tam Kalinouskich jаk psów! – кінула яна і параіла пачакаць ксяндза. Мая субяседніца многія гады працавала настаўніцай у Мастаўлянах і Зубрах. У Мастаўлянах была школа імя Кастуся Каліноўскага, – цягнула я. – Coś takiego faktycznie było, – пачула я ў адказ”. W Jałówce znajduje się tablica z historycznymi wydarzeniami tego dawnego miasta, ale fakt chrztu w nim K. Kalinowskiego został pominięty, chociaż wspomniano na niej powstańców styczniowych: „Ля бюста-помніка каралю Жыгімонту Аўгусту ІІ укапаная табліца са знакавымі, на думку тутэйшых гісторыкаў, датамі для Ялоўкі. Мяне прыемна здзівіла згадка пра паўстанцаў 1863-64 гадоў. Гэта быў першы і апошні след у справе Кастуся Каліноўскага. Я ўжо раней зразумела, што не магу разлічваць на факты. Дарэчы, усе даследчыкі згодны ў адной справе: Вікенцій Канстанцін Каліноўскі, нават пасля смерці астаўся ў канспірацыі. У занатоўцы, паміж векапомнымі падзеямі Ялоўкі, чытаем: – 1863 год, на Зялёныя Святкі ў Ялоўцы з’явіліся партызаны Студзеньскага паўстання з Валерым Урублеўскім на чале, тут быў зачытаны Маніфест Нацыянальнага ўраду; у партызанскія рады былі прыняты 100 добраахвотнікаў. (1863 r. na Zielone Świątki przybyli do Jałówki partyzanci Powstania Styczniowego na czele z Walerym Wróblewskim, gdzie odczytany został Manifest Rządu Narodowego; do powstania przystąpiło 100 ochotników). Хрышчэння Кастуся Каліноўскага, ці не самага вядомага ўраджэнца Ялоўскай парафіі, мясцовыя гісторыкі не адзначылі. (…) На пытанне пра Кастуся Каліноўскага местачкоўцы адразу адаслалі мяне да ксяндза: „On jeden może coś wiedzieć!”

Беларусы Беласточчыны наогул нічога не ведаюць пра ролю беларусаў у паўстанні. Нават магілы паўстанцаў, якія знаходзяцца ў нашых вёсках і лясах (іх найбольш у Кнышынскай і Белавежскай пушчах), не выклікаюць большай цікавасці.Чаму так адбываецца? Найперш таму, што ўсю гісторыю ведаем з польскіх падручнікаў, дзе няма спасылкі на беларускія пытанні.

Mieszkańcy Mostowlan – jak wynika z reportażu Hanny Kondratiuk – niewiele wiedzą o K. Kalinowskim: „Памяць аб прамысловай ініцыятыве Каліноўскіх у сённяшніх Мастаўлянах не захавалася. Не было ў нас ніякай фабрыкі, – рашуча заявілі жанчыны, якія выседжвалі на лавачцы ля Зарэцкіх. Сярод іх была і настаўніца мясцовай школы імя Кастуся Каліноўскага. Пра іх славутага земляка ведалі тут, што нарадзіўся, змагаўся і загінуў на шыбеніцы. Жанчыны не маглі паверыць, што палатно і абрусы выраблялі з ільну, якім былі абсеяны ўсе іхныя навакольныя палі. Сёння там непраходныя аблагі, парослыя буйнымі, здзічэлымі лугамі і кустоўем. Падобна выглядала тут справа з гістарычнай памяццю. Першы раз у Мастаўляны завітала я ў 1985 годзе. З перспектывы часу відаць як погляды пра Каліноўскага змяняліся тут разам з палітычнай рэчаіснасцю. Як добра памятаю, у вяскоўцаў ніколі не было адназначнага грунтоўнага пункту гледжання на тэму Вікенція Канстанціна Каліноўскага. Каліноўскі не цікавіў мясцовых сялян так як хацелі б яго фанаты і даследчыкі. Мастаўлянцаў, як класічных беларусаў, больш цікавіла тое, хто і чаго завітаў у іх вёску. Яны, пакуль нешта сказалі, прынюхваліся да намераў, сачылі за жэстамі, правяралі. Пасля, каб задаволіць гасцей, гаварылі нешта кшталту: Каліноўскі змагаўся з панамі і яго за гэта павесілі”.

Hanna Kondratiuk w artykule przedstawiła dystans, jaki mają mieszkańcy Mostowlan do postaci K. Kalinowskiego: „У пачатку вёскі мае „добрыя знаёмыя”, якіх я бачыла толькі раз у жыцці, пачалі вучыць розуму: – Ці вам ужо ў той „Ніве” не хапае нармальных людзей? Навошта вам „насвятляць” гэтага мяцежніка? – Вы супраць, каб гаварыць пра вашага ўраджэнца? – Які ён наш! (…) – У вас жа была школа названая яго імем… – Вы лепш яго не „насвятляйце”! – асцерагалі мяне па-бацькоўску дзядзькі. – Чаму? Бо гэта сабачая антыбеларуская тэма! Лепш памаўчаць. І прыгадалі пра сустрэчу з мінчукамі, якія прыперліся, як і я, тасама „насвятляць” Каліноўскага: адзін з іх меў спытаць мастаўлянцаў ці ведаюць, што ў іх нарадзіўся вялікі чалавек?! Тут ведалі, як адказаць, па сёння паўтараюць і смяюцца ў вёсцы. Бо сказалі… што ў іх усе нараджаліся маленькімі”. Wprawdzie w Mostowlanach nie wszyscy jednoznacznie są krytyczni wobec K. Kalinowskiego. Jak napisała Hanna Kondratiuk „Спадар Міхал (Арцёмчык) прывык да наведвальнікаў з Беларусі і Польшчы. – Калі хочаце ставіць тут помнік ці камень, – кажа мне, – то сабе стаўце, я не супраць”.

Niejako konkluzja refleksji Hanny Kondratiuk na temat Konstantego Kalinowskiego została sformułowana w „Zorce” na początku 2013 r. z okazji 150. rocznicy powstania styczniowego: „Каго любіш? – Люблю Беларусь! – То ўзаемна! Гэта не верш, а пароль паўстанцаў 1863 года, паплечнікаў Кастуся Каліноўскага. Беларусы Беласточчыны наогул нічога не ведаюць пра ролю беларусаў у паўстанні. Нават магілы паўстанцаў, якія знаходзяцца ў нашых вёсках і лясах (іх найбольш у Кнышынскай і Белавежскай пушчах), не выклікаюць большай цікавасці. Чаму так адбываецца? Найперш таму, што ўсю гісторыю ведаем з польскіх падручнікаў, дзе няма спасылкі на беларускія пытанні. Навучэнцы беларускай мовы ведаюць крыху больш. Кастусь Каліноўскі бачыцца тут найперш як рэдактар першай беларускай газеты „Мужыцкая праўда”. Якраз пачалося ў Польшчы шумнае святкаванне 150-й гадавіны ад ўспыху паўстання 1863 года (тэрмін „Студзеньскае паўстанне” вядомы ў Польшчы). Мы заахвочваем вас прачытаць пра падзею, бачаную вачыма беларусаў. Тут трэба згадаць знакамітую аповесць Сакрата Яновіча „Сярэбраны яздок”. Яго паўстанцы гэта звычайныя хлопцы з нашых мястэчак: Крынак, Ялоўкі, Саколкі. Варта таксама пачытаць „Мужыцкую праўду”, якая даступная ў інтэрнэце. Праўда, гэтую прапанову накіроўваем адно да старэйшай моладзі, паколькі сваёй вастрынёй яна прыцьміць усякія баевікі і жахалкі. Трэба тут таксама памятаць, што газета заклікае на вайну, таму на яе экстрэмальны характар трэба глядзець з дыстанцыяй і зразуменнем гісторыі. „Мужыцкая праўда” пісалася на нашай зямлі, а сам Кастусь Каліноўскі нарадзіўся 2 лютага ў Мастаўлянах, што на Гарадоччыне”.

Przy okazji 150. rocznicy powstania styczniowego. Siarhiej Czyhryn wspomniał o sporze dotyczącym narodowego aspektu działalności K. Kalinowskiego oraz o wydanej ostatnio w Mińsku książce o nim: „Яшчэ ў пачатку 1990-х гадоў паміж беларускімі гісторыкам Міхасём Бічом і літаратуразнаўцам Уладзімірам Казберуком узнікла спрэчка ў пытаннях грамадска-палітычных поглядаў Кастуся Каліноўскага. Уладзімір Казбярук лічыў дзейнасць Кастуся Каліноўскага выключна польскай. Міхась Біч не пагаджаўся з такімі аргументамі і казаў, што погляды Уладзіміра Казберука супадаюць з ацэнкай дзейнасці Кастуся Каліноўскага савецкай гістарыяграфіяй 1930-х гадоў. Але навуковыя даследчыкі пагадзіліся ў адным моманце, што падзеі звязаныя з паўстаннем 1863-1864 гадоў можна лічыць пачаткам беларускай нацыянальнай ідэі ці, прынамсі, пачаткам пачатку. Пра гэта і пра іншыя факты і падзеі, звязаныя з Кастусём Каліноўскім і яго эпохай у дакументах і культурнай традыцыі можна даведацца з мінскага выдання. Зборнік складаецца з матэрыялаў VІІ Міжнароднай навуковай канферэнцыі Беларускага гістарычнага таварыства, якая адбылася ў Мінску. Аўтары кнігі „Кастусь Каліноўскі і яго эпоха ў дакументах і культурнай традыцыі” цікава і грунтоўна разглядаюць аспекты разгортвання антырасійскага паўстання на беларускіх землях, жыццёвы шлях яго кіраўніка, а таксама духоўную спадчыну Кастуся Каліноўскага і ягонае месца ў беларускай культурнай традыцыі. Як лічаць гісторыкі Аляксандр Краўцэвіч і Алесь Смалянчук, прыйшоў час правесці свайго роду рэвізію нашых ведаў пра Кастуся Каліноўскага, прасачыць эвалюцыю ягонага вобразу ў нацыянальным дыскурсе і культурнай традыцыі (у першую чаргу у культурнай памяці, якая пашыраецца з дапамогай мас-медыяў і замацоўваецца ў помніках, назвах вуліц, школ, гістарыяграфіі, падручніках і літаратуры), ацаніць комплекс крыніц даследавання, вызначыць далей яго накірункі. Сапраўды, рэвізія даследчыкаў Кастуся Каліноўскага і яго эпохі ўдалася” (С. Чыгрын, Пра Кастуся Каліноўскага і яго эпоху. Да 150-годдзя Студзеньскага Паўстання, „Ніва”, nr 3, z dn. 20.01.2013 r., s. 5.).

Jako podsumowanie rozważań na temat obecności Konstantego Kalinowskiego w świadomości Białorusinów w Polsce (na Białostocczyźnie) może służyć opublikowana w „Nivie” wypowiedź z okazji 150. rocznicy powstania styczniowego: „Збройны чын 1863 года разглядаецца пераважна праз міфалагічную прызму савецкай па часе і расійскай па сутнасці гістарыяграфіі. Паўстанне мела найперш характар нацыянальна-вызвольнага руху, змагання з расійскім імперыялізмам, а не палі­тычным рэжымам цара Аляксандра ІІ. Змаганне супраць царызму ў 1863 годзе не было змаганнем супраць манархічнага спосабу кіравання дзяржавай. У колах інсургентаў, асабліва ў стане „белых”, было дастаткова людзей, якія марылі пра адраджэнне Вялікага Княства Літоўскага ці Рэчы Паспалітай як канстытуцыйнай манархіі. Паўстанне мела перш за ўсё нацыянальна-вызвольны, а пасьля ўжо эканамічна-сацыяльны характар. Кожнаму вызвольнаму руху на тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай расійскай і савецкай гістарыяграфіяй прышчэпліваўся ярлык „польскі мяцеж”. Украінцы, ці беларусы пры гэтым „не заўважаліся”. Такія „навуковыя” працы пісаліся згодна дзяржаўнай дактрыны Масквы, паводле якой беларусы і ўкраінцы мусілі як нацыі „слиться” з вялікім расійскім народам. Ліцвінскі (беларускі) элемент мацнеў з кожным чынам (1794, 1830, 1863 гг.). Ускосным сведчаннем таму і польская гістарыяграфія. Навуковых прац, прысвечаных паўстанню 1863 г. у ёй меней, чым манаграфій на тэму паўстання 1794 г. Пераважная частка баявых дзеянняў была на тэрыторыі сучаснай Беларусі, а таксама на яе этнічных тэрыторыях. У сваёй „Мужыцкай праўдзе” Каліноўскі яскрава выступае супраць панскага прыгнёту і палітычнай залежнасці ад Польшчы. Паўстанне не мела такога антыправаслаўнага характару, як сцвярджаюць многія. Перш за ўсё „антыправаслаўе паўстанцаў” звязваюць з асобай Кастуся Каліноўскага. Ён сапраўды выказваўся супраць маскоўскага праваслаўя і быў зацятым апалягетам адраджэння ўніяцтва. Каб зразумець гэта, трэба зазірнуць у кантэкст гістарычнай эпохі. (…) Калі скасавалі ўнію, у храмах былі забаронены казанні па-беларуску, знішчаліся шматлікія культурныя каштоўнасці, палілася літургічная і тэалагічная літаратура. Расійскія праваслаўныя цэрквы сталі асяродкамі палітычнай прапаганды імперскай палітыкі Масквы. Праваслаўных жа ўдзельнікаў паўстання, асабліва на Магілёўшчыне, было даволі шмат. Прыкладам, з ліку 56 студэнтаў і навучэнцаў, якіх выключылі з Горы-Горацкіх земляробчага інстытута і землямернай вучэльні за ўдзел у паўстанні, 27 чалавек былі праваслаўнага вызнання. Вызвольнае паўстанне Каліноўскі і паплечнікі бачылі як адзіны шлях да незалежнасці. Абодва лагеры – „белых” і „чырвоных” былі патрыятычнымі, мелі розніцу ў светаглядзе, але прагнулі такой вольнасці, „якой не было нашым дзядам ды бацькам”. Патрэба сённяшняга асэнсавання паўстання 1863 года – глянуць на яго „беларускімі вачамі”, але праз светагляд чалавека таго часу”, як сцвярджаюць” („А будзе ў нас вольнасць, якой не было…”, „Ніва”, nr 4, z dn. 27.01.2013 r., s. 10).

(Канец)

Лена Глагоўская