Mateusz Styrczula. Tam, gdzie wciąż trwa Wielkie Księstwo

2. Litwa wciąga. Po poprzedniej wyprawie (patrz Czasopis 7-8/2016) był we mnie jakiś wewnętrzny opór przed powrotem do głośnej codzienności Warszawy. Nieumiejętność błyskawicznego przeskoku w rzeczywistość miasta. Po części zrodził się on z obecnego w większości postindustrialnych społeczeństw mitu wiejsko-sielskiej krainy, w której nurzać się pragną nawet (a może przede wszystkim) ci, którzy jej wcześniej nigdy nie zaznali, ale oczywiście nie tylko. Zrodził z poczucia niedosytu i swoistej fascynacji światem, jaki będąc wciąż kawałkiem planety podlaskich Białorusów, znacznie się od jego obecnego jądra, leżącego na południu województwa, różnił. Był rozmyty, niejednoznaczny, przemieszany. Brakowało mu kantów, znanych choćby z polsko-ruskiej granicy w gminach Boćki czy Bielsk Podlaski. Problem sprawiało już samo wskazanie, gdzie tak naprawdę się znów wybieram? Z Podlasiem sprawa jest już prostsza. Pudlasze, Podlasze, Podlasie – kwestia języka. No a tu? Ruś Czarna. Sokólszczyzna, Grodzieńszczyzna, Jaćwież, Litwa. Wszystkie nazwy są zasadne. Z drugiej strony, czyż solą życia nie jest po prostu spotkanie z drugim człowiekiem i nieśpieszne rozmowy oderwane od kalendarza wyznaczonych spotkań i spraw służbowych? Nawet bez kontekstu badawczego. To wymaga odpowiedniej oprawy, wolnego czasu, chętnych osób. Ziemia sokólska to ma. Czerwcowa włóczęga śladami Wielkiego Księstwa odbiła się na mych podróżniczych priorytetach jak widać dość mocno, toteż następną jej część postanowiłem odbyć niemal równo miesiąc później. Jak jednak wejść drugi raz do tej samej rzeki na tyle zgrabnie, by nie odczuć prostej repryzy? Jeśli znów gryźć jabłko, o którym już wiemy, że jest dość smaczne, to w czym odszukać wrażenie nowości? Jeśli błądzić to jak przez przypadek nie podążać już raz przebytymi szlakami? Postanowiłem nie silić się na oryginalność i miast oczywistej w takiej sytuacji ucieczki w ciszę najmniejszej z najmniejszych wsi wybrałem rolę turysty-nowicjusza. A wiec jeśli powiat sokólski, to co? Zerknijmy do folderów… No tak! W drogę.

1.Tatarskie atrakcje

Tatarzy mają się dobrze. Tego nawet nie trzeba się specjalnie doszukiwać. To widać, słychać w mediach i czuć. Literalnie czuć. Zapach smacznych potraw, unoszący się z domu pielgrzyma w Bohonikach, dotarł do mych nozdrzy jeszcze przed przekroczeniem jego progu. Niestety. Impreza zamknięta – dowiaduję się od lekko skośnookiego mężczyzny w białej koszuli. Na zaaranżowanym parkingu kilka samochodów. Goście uśmiechnięci, rozgadani, wyczekujący pozostałych. Prócz miejscowych jest i rejestracja z Wielkiej Brytanii. Przed budynkiem błyszczy nowością złotych liter pamiątkowy głaz. „W roku 1679 przywilejem króla Jana III Sobieskiego tatarscy rotmistrzowie, oficerowie i żołnierze otrzymali nadania ziemskie i zostali osiedleni w Bohonikach, Malawiczach Górnych i Drahlach. Obelisk ten ku pamięci wystawili potomkowie. Fundator: Arsłan Mucha herbu Kienia, 2015 rok”. Zaglądam do drewnianego meczetu. Tłoczno. Dobrze utrzymani turyści w średnim wieku, młoda para, rodzina z dziećmi. Starsza pani w kolorowej, tatarskiej tiubietiejce po gospodarsku zachęca do wejścia i zasadza wszystkich po kolei. Na twarzach gości maluje się mieszanina ostrożnego szacunku i zainteresowania. Miękkość ruchów świadczy o niewiedzy, co można dotknąć, gdzie można stanąć, a czego już nie wypada. Po sekundzie już bez skrępowania świszczą obiektywy i piszczą cyfrówki. Dochodzą nowi. Pani powtarza zachęty sprzed chwili.

– Proszę, proszę. Wchodźcie, siadajcie i słuchajcie. Zdjęcia róbcie, żeby na pamiątkę zostało, jak żeście tu u nas byli. Ja wam wszystko zaraz opowiem. Jesteście w wiosce, która każdego przyjmuje, ugości czym ma i zaprasza bez względu na wyznanie.

Przy całym szacunku dla sprawdzonej wielokrotnie podlaskiej gościnności, słysząc tak okrągłe zdania, przesiąknięte bezbrzeżnym ekumenizmem, doznałem lekkiego skrętu kiszek.

– Witam was w tatarskim meczecie w Bohonikach. Jest to zabytek klasy zerowej z XVIII wieku. Nas – Tatarów – jest tu cztery rodziny. Nasi przodkowie dostali tę ziemię za wierność Rzeczypospolitej i za wojowanie dla niej. Niestety szybko straciliśmy język i nasze nazwiska, zastępując je czysto polskimi na -ski i -icz. Np. Boguszewicz. Zachowaliśmy jednak to, co dla każdego Tatara najcenniejsze, czyli wiarę. Ta wiara to islam. Islam swoje początki bierze z czasów proroka Mahometa kiedy to…itp. itd.

Na ścianach meczetu wisiały liczne przedstawienia Mekki, ozdobne cytaty z Koranu oraz rzeczy przywiezione przez przybyłych, jak np. chorągiewka z żółtą tamgą krymskich Tatarów. Przez moment skupiłem się na nich bardziej niż na wypowiadanych przez starszą Tatarkę słowach. Chciałem com miał – pomyślałem. To już jest fabryczna taśma. Intymność dawnych spotkań z nieznanym została zabita przez rutynę na podobieństwo rozpropagowanej od Krakowa po Gdynię góralszczyzny. Tak jak i ona Tatarzy stali się pewnego rodzaju maskotką żądnego egzotyki turysty. Koncesjonowana mniejszość narodowa. Dość niecodzienna, by ciekawić. Na tyle wierna, by nie straszyć. Na tyle mała, by chcieć ją wzmacniać. Toteż przyjeżdżają Polacy, by zobaczyć „naszego” muzułmanina.

W opowieści naszej gospodyni nie pojawiło się niestety słowo o tym, że również Tatarzy na równi z sąsiadami używali tu jeszcze kilkadziesiąt lat temu niemal wyłącznie miejscowej gwary, czy to, że są dziećmi sztucznie rozdzielonego organizmu, jakim była dawna Litwa. Było sporo o zasługach dla Polski i jeszcze więcej o samym islamie. Taki polonocentryzm utwierdzał jednak w przyjezdnych bardzo uproszczony obraz tych stron. Zbyt uproszczony. W sumie czemu się dziwić? Zapytałem jednak o język.

– Czy pamięta pani, kiedy w wiosce przestano rozmawiać gwarą białoruską, tj. po prostu?

– Niedawno. Jakieś dwadzieścia lat temu może. Tu jeszcze czasem rozmawiamy między sobą, ale rzadko. Coraz rzadziej. No wie pan, tutaj Rosjanie tyle razy przechodzili, to i język taki mieszany…

–  A jak jest z waszymi kontaktami z innymi wspólnotami tatarskimi? Lipkowie żyją w trzech państwach. Właściwie to doświadczenie podziału wiąże was z podlaskimi Białorusinami.

– Ci z Litwy nas odwiedzają i my ich również. Nawet z Białorusi przyjeżdżają, kiedy robimy większy zlot, ale to problemy są, bo wizy kosztują. Z dziesięć lat temu chyba byli. Ja tam też mam rodzinę przecież, to wiem. Zresztą teraz to Tatarzy są rozsiani po świecie. Ile rodzin ma synów i córki pracujących na Zachodzie. Nawet tutaj. Ale dzięki temu przywożą pieniądze i wioska się buduje. Proszę zobaczyć, jakie nowe domy. I drogi jakie ładne. Kiedyś to mówili o Bohonikach, ze wiocha zabita dechami, a teraz proszę!

Wizyta zaowocowała pobraniem niemałej wcale sumy 5 zł od każdego gościa. Na stoliku można było zakupić tatarskie periodyki, biżuterię i drobiazgi z krajów islamu. Np. srebrną rękę Fatimy. Turyści zadowoleni. Więcej islamu w islamie niż w takiej Bośni – pomyślałem z lekką ironią. Jeden pan zostawił nawet 10 zł. Ot tak. Na potrzeby wspólnoty. Dobrobyt i zainteresowanie faktycznie widać. Miejscowy mizar uprzątnięty, nowe groby bogate, a te starsze zadbane. Między nimi przemykali ciekawi błyszczących na niemal każdym z nich islamskich półksiężyców turyści. Ze szczytu cmentarnej górki widać było przeciwległy stok. Złoty od dojrzałego żyta. W mej głowie znowu ten powracający turkot mickiewiczowskiej bryczki…

To, że życie obok siebie różnych ludzi o różnych tradycjach i religii nie zawsze oznacza zrozumienie i sielankę, to coś co kłóci się z harmonią turystycznego folderu. Taki przekaz idzie w Polskę zdecydowanie rzadziej, ale w ostatnich paru latach świat usłyszał i o takim Podlasiu. Sporadycznie wrogość tę odczuwa nawet mniejszość tak niegroźna dla dominującego żywiołu katolickiego jak Tatarzy. Po wizycie w Bohonikach, nocując w jednej z sąsiednich wsi podsokólskich, nie wiedziałem, że prężnie rozwijającą się agroturystykę prowadzi młoda Tatarka. Od słowa do słowa zeszliśmy jednak i na temat miejscowych stosunków i jej korzeni.

– Sporo działam w miejscowej wspólnocie. Staram się tutaj uświadamiać lokalną społeczność, czy działać bezinteresownie na tym czy innym polu. Np. potrzeby segregowania odpadów. Nie wszystkim się to podoba. Zawsze jest tak, że na samym końcu, gdy już naprawdę nie ma żadnych argumentów wobec mnie, pojawia się „A bo to Tatarka”. To kończy dyskusję. Na to nie ma odpowiedzi. Czasem mam wrażenie, że staram się bardziej stosować do katolickich przykazań, niż wielu z tych najgłośniejszych katolików. Ze strachem obserwuję to, co się dzieje ostatnim czasem. Np. to pomazanie meczetu w Kruszynianach. Dużo jest tego odradzającego się szowinizmu wokół nas.

Przypomniało mi to o niezwykle barwnej postaci, za jakiej sprawą dziesięć lat temu zrobiło się o Podlasiu głośno. Pewien sokólski zegarmistrz doznał nagłego olśnienia i zaczynając od zapuszczenia charakterystycznego, prostokątnego wąsika skończył na rozprowadzaniu płyt CD z antyżydowskimi tyradami. Fotografując się w niemieckich czapkach wojskowych i ze swastyką na ramieniu z tajnych „punktów dowodzenia”, wzywał do rewolucji i wstąpienia w szeregi jego „armii”. „Hitler z Sokółki” był jednak tylko pewnym bardziej śmiesznym niż strasznym przypadkiem medycznym. Dużo gorszy jest szowinizm powszedni i powszechny. Podlasie nie jest tu gorsze od reszty Polski. Po prostu podobnie jak na pełnej Niemców Opolszczyźnie część społeczeństwa może znaleźć sobie tutaj winnego. Pod Radomiem, czy Sieradzem jest to zwyczajnie trudne i jedyna okazja w przejeżdżających raz na jakiś czas Murzynach.

2. Prawosławne zagłębie

Stary, brudny PKS lalalalalej / Pa żwiroucy chutko pre lalalalalej / Weź idź pahleń może gdzieś w twojej wioscy też / u razkładzi jest da miasta PKS

Następnego dnia, słuchając w autobusie do Dąbrowy słynnego przeboju prześmiewczego Radia Chlew, zastanawiałem się, dlaczego to właśnie ten utwór wybrałem za muzyczne tło przejazdu z Sokółki. Po pierwsze oczywiście tematyka, czas i miejsce. Trudno o lepszy moment na słuchanie piosenki o starym PKS-ie, śpiewanej przez chłopaków z pad Dubrowy. I to jeszcze z fragmentami pa prostu. Druga refleksja była już jednak poważniejsza. Czy to nie forma sadomasochistycznej tendencji, jaka trapi podróżników stroniących od all inclusive pod każdą szerokością geograficzną? Ta radość, że PKS jest naprawdę brudny, że pasażerowie noszą porozciągane tureckie swetry, że dziadek śmierdzący alkoholem przeklnie pod nosem siarczyście. To piosenka pasująca do tej konwencji. Jest tak fajnie, że jest tak źle. Tak inaczej. Bo czyż nie dlatego Hiszpanie i Francuzi przyjeżdżali w latach 90. do Polski czy Rumunii? Dalejże! Zobaczymy dziki świat! Niedźwiedzie na ulicach. Bezzębni pijacy w uszankach. Rozwalające się chałupy. Ale egzotyka! I tylko nie wiadomo, kto jest dla kogo. Czy ci miejscowi dla turystów, czy na odwrót.

Radio Chlew, czyli piosenki i skecze nagrywane przez kilku chłopaków z Sokólszczyzny krótko po wejściu Polski do Unii Europejskiej, z jednej strony lubowało się w wyciąganiu wszystkiego co stereotypowe, ale i poniekąd prawdziwe. Rolnicze, proste sprawy to i rolniczy, prosty język. Stąd niekończące się żarty o parszczukach, mużykach pjanych jak bura suka, czy zabawach u remizi. Nagrywane materiały krążyły wśród wiernych słuchaczy jeszcze przed epoką masowego internetu, a dziś zdobywają drugie życie. Czy oceniać je z perspektywy czasu jako wulgarne żarty podrostków, jakie już do reszty zohydziły język ojców młodej generacji Sokólszczyzny, czy słuszną krytykę prostactwa i chamstwa? Staram się nie oceniać tego w sposób jednoznaczny. Fakt, że głowa kiwała mi się w takt piosenki nie znaczy, że nie cieszyła mnie zauważalna gołym okiem nieaktualność przynajmniej części z tego przekazu Radia Chlew.

Wysiadłem w jednej z tzw. długich wsi w okolicy Sidry. Wsi o tyle ciekawej, że szczycącej się niespotykanym nawet na ogólnopolską skalę zabytkiem. A kamień z Bierwichy może być z pewnością tak nazwany, mimo że o jego wyjątkowości świadczy tylko wyryty napis: „A. D. 1655 Moskal Litwę splondrował złamawszy mir wieczny”. Część napisu spoczywa wraz z fragmentem kamienia w ziemi, część zaś dumnie pozdrawia sznury przejeżdżających samochodów. Tylko kto wie, że kamień ten strzeże pamięci o srogiej pożodze Litwy już z górą 350 lat? Ani dawnej Litwy już nie ma, ani słowa „mir” w użyciu, ani nawet czasu, by się zatrzymać i poświęcić temu pomnikowi historii minutę.

Cóż było robić. Ruszyłem w region, który podług map Włodzimierza Pawluczuka jawić się miał jako lokalne zagłębie prawosławne. Skoro prawosławne, to pewnie przynajmniej w części białoruskojezyczne. Otóż niczym Don Kiszot walczący z wiatrakami, postanowiłem dołożyć swoją minicegiełkę do zahamowania procesu zanikania miejscowych gwar. Jak można to zrobić? Po prostu pojawiając się i chcąc zagadać. Banalne, ale jeśli jakichkolwiek gości poza najbliższą rodziną brak, to i słowa milkną w krtani. Być może już i na zawsze. W niedalekiej Siderce zatrzymałem starszego pana, który akurat przejeżdżał na rowerze radzieckiej produkcji koło kościoła.

– Dzień dobry. Jak żyjecca u Sidercy? Kolko ludziej?

– A no dażywajem. Ja sam pomniu jak żyło kala dwiestapidziesiat czeławiek. Cipier może osiemdziesiąt, może nie. Adchodziać prosto. Nawet nie toje, szto wyjeżdżajuć. Umierajuć.

– A kolko prawaslaunych, kolko katalikau?

– Prawaslaunych trochu bolsz żywie. A kiedyści to usie prawaslaunyje. Tut hety kaścioł to unicki byu. Hlańcia tam wysoko. Tam na kryżu belku tuju papiarecznu prawaslaunuju pazbiwali młotkom. Jeszcze widny kawałki jest. Patom kaścioł zrabili i tak i astałosa.

– Faktycznie. Wy pomnicie hetu cerkou – wasz prychod u Jaczni szto zharieła razam z ikonoju peuno…

– Szkoda, tak. Ja znaju, jak heto było. Tut niedbalstwo baciuszki dawiało da toho, tak między nami każuczy, nu ali a tym nie haworycca.

– Na mohiłki jedziecie?

– Tak. Hlanu, czy tam wiatr nie powyworoczwał niczoho.

Na wspólnych prawosławno-katolickich mohiłkach mniej więcej pół kilometra za kościołem nie byliśmy jedynymi gośćmi. Spotkałem sympatyczną panią w średnim wieku, która trzymała pod rękę bardzo wiekową matkę w chustce na głowie.

– Dzień dobry. Haworać tut ludzi pa prostu?

– Tak. Haworać. No heto nie taki czysty białoruski. Ja takim mieszanym trochi haworu.

– Panie zsiul?

– Nie. Z Makaulanau. Maci uże 86 liet, dlateho sama nie może iści.

– To i tak dobre trymajecca! A hety mahiłki to baczu takije ekumeniczny majecie.

– Z hetaj strony prawosławny leżać, a tam katolikie. Razom tak.

Niekiedy takie rozmowy urywają się już na samym początku. Nie poprzez odmowę, ale z przyczyn niezależnych od czyichkolwiek chęci. Najzwyczajniej w świecie źle trafisz człowiecze. Tak np. połamałem sobie chwilowo zęby w Grzebieniach, podchodząc do mężczyzny koło czterdziestki, wyprowadzającego na spacer psa. Trafiłem na barierę językową. a po chwili usłyszałem gromki śmiech żony z głębi podwórka.

– Źle pan trafił. On jest z Białegostoku. Nie mówi po białorusku. Niech pan idzie naprzeciwko, o…Jurek! Tu pan chce z tobą po białorusku porozmawiać. <śmiech>

Potężnie zbudowany mężczyzna z lekkim zakłopotaniem wyszedł z obejścia, po czym stanęliśmy, obserwując jego dom. Obok oczywistych różnic krajobrazowych, jakie rzuciły mi się w oczy przy porównaniach Podlasia i Sokólszczyzny, nie mogłem nie zwrócić uwagi i na fakt powszechnego wykorzystania kamienia w tych stronach. Obory, piwnice, a czasem również domy budowane są na fundamentach z dużych bloków kamiennych, które sprzyjają ich solidności, a tu i tam stanowią jedyny trwały ślad dawnej ludzkiej siedziby.

– Fajnu chatu majecie na kamniu pobudowanu. Starenna takaja. Tak jak i usia wioska baczu.

– Tut Unija szcze nie dotarła. Tut usio jest jak było.

Nie mogłem nie przyznać racji. Poza drewnianą chatą z pięknymi okiennicami i kocimi łbami jako drogą nie widać tu było żadnej specjalnej inwestycji. W Dąbrowie, Sokółce, Sidrze – może. Ale tu? Lecz wtem, w tym środku niczego, do sąsiadów zajeżdża niebieskie Volvo na szwedzkich rejestracjach. Odprowadziliśmy je wzrokiem w tym samym momencie. To jak to w końcu jest z tą Unią? Otóż szeroko rozumiana Europa zagląda już wszędzie. Czy chcemy czy nie chcemy, również na Sokólszczyznę. Tu sypnie groszem na ochronę przyrody, tam dofinansuje budowę drogi, gdzie indziej wyremontuje gmach. To bywa i użyteczne, i potrzebne. Wspomniałem w tamtym momencie oglądany swego czasu reportaż. Rzecz o domach Ujgurów z zachodnich Chin i o zmianach, jakie przyniosła ze sobą chińska okupacja. Miasto Kaszgar w prowincji Sinciang było niegdyś pełne wąskich, klaustrofobicznych uliczek przez które z trudem wyminąć mogło się dwóch ludzi. Ulepione z kiepskiego budulca klitki cierpiały przy byle ulewie. Było ciasno i duszno, ale z drugiej strony swojsko. Po naszemu. Przyszły Chiny ludowe i starły pół kaszgarskiej starówki w proch, oferując w myśl polepszania życiowej pozycji społecznych dołów nowe, lepsze domy. Podobnie zresztą wcześniej uczynili z wiekowymi hutongami i ich mieszkańcami u siebie – w Chinach właściwych. Ujgurzy dostali prąd, bieżącą wodę, przestrzeń. I tylko turystom i badaczom dawnej muzułmańskiej architektury Turkiestanu żal. Miejscowym raczej niespecjalnie. To dobrze, czy źle?

Zajrzałem również do wsi Synkowce. Koło prawosławnych i katolickich krzyży przechodził akurat kulawy dziadek.

– Dzień dobry. Tut chto żywie? Prawaslauny?Kryży stajać dwa, baczu.

– Tut pa pałam. Ja pomniu kaliś to tolko adzin kryż stojau a patom dastawili szcze toj druhi.

– Sklep majecie u wioscy?

– Nie. Tolko abwoźny pryjeżdżaje. Nu i dobre. Ja chadzici nie mahu, nie maju siły uże stolko. Chlieb prywoziać, szto trebo.

– A znajecie z kim można mnie parazmaulać?

– Z Walikom pahawarycie, jak jest doma. Treba zahlanuć. Tamtaja chata. Ja z wami podyjdu.

Pan Walik Giczan okazał się świetnym rozmówcą i od razu widać było, że jest to dom nastojaszczoho prawasławnoho. W rogach chaty wyjątkowej urody ikony, na stole „Niwa”, na ścianie kalendarz białoruski, a w radiu grodzieńska rozgłośnia.

– Zrablu hałaśniej. Heto fajnaja audycja. Siadajciaż! Harbaty zrabici?

– Paproszu. Ja wam szczyra skażu, szto nie baczyu dauno tak hożych ikon, jak waszyje.

– Z hetuju wielikuju, to historija zwiazanaja. U 1905 roku jak moj pradzied u armiji carskaj służył, heto japońska-rosijskaj wajna iszła byu, prypadek szto pażar naczausia wialiki. Ta usie kryczać „Kaciaryna, hdzie ty?”. Jon ni wiedau jakaja Kaciaryna, chto taki, ale paszou i z ahnia wywiou jaje. Tady jamu uruczyli udziecznyje ludzi tuju ikonu i cipier jana tuta wisić. Bolsz za sto liet.

– A ja baczyu na chaci wasze nazwisko napisane. Heto musi rzadkie chiba?

– Ta nie. Tut to takije jest. Giczany tu i tut u Synkoucach i Koniuszkach żywuć. I Haradzieńszczyzna. A takije jak Hrynkiewicz i padobnyje to u Nowym Dwarie bolsz.

Cdn