Tакую фразу часта сустракаецца ў гісторыі захаваньня езуіцкага ордэна ў беларускай правінцыі пасьля 1773 г. Дарэчы, дзякуючы працы Нікадэма Мусьніцкага „Historia Societatis Iesu Rossiacae, conservatae in Alba Russia et propagatae”, гісторыкі змаглі даведацца пра фэномэн езуітаў на Белай Русі пасьля І падзелу Рэчы Паспалітай. Папа рымскі Клемэнс ХІV у ліпені 1773 г. абвясьціў касацыйнае breve „Dominus ac Redemptor Noster”, на аснове якога пераставаў дзейнічаць ордэн езуітаў. Маёмасьць і школы езуітаў пераймалі адпаведныя дзяржавы. Апрача прылучаных да Расеі земляў Рэчы Паспалітай. Там царыца Кацярына ІІ не абвясьціла ў дзяржаўным парадку пастановы папы пра скасаваньне ордэну. Захавала яго дзеля адукацыйных мэтаў. Ва ўладаньні езуітаў ў беларускай правінцыі знаходзілася сетка школ на высокім узроўні. У Расеі асьвета толькі пачыналася. Езуіты патрэбныя былі са сваім асьветніцкім вопытам. Полацк з езуіцкім калегіюмам на той час стаў цэнтрам асьветніцтва не толькі на беларускіх землях. Вільня з акадэміяй аставалася да 1795 г. у межах Рэчы Паспалітай.
Пачаткова, у лістападзе 1773 г. полацкія езуіты: рэктар Станіслаў Чарневіч, віцэ-правінцыянал астраном Габрыель Лянкевіч і слаўны прапаведнік Язеп Кантэнбрынг паехалі ў Пецярбург з просьбай развязваць іхні ордэн. Кацярына ІІ, уражаная красамоўствам Язэпа Кантэнбрынга, не пагадзілася на скасаваньне ордэну ў Расеі. Наадварот – абяцала ім сваю дапамогу. Большасьць айцоў езуітаў пагадзілася з такім падыходам царыцы. Калегіюм далей мог існаваць. У 1779 г. быў адкрыты навіцыят у Полацку, дзеля новых паступленьняў у ордэн. У 1780 г. Кацярына ІІ завітала ў Полацк. Гасьціла ў езуітаў і захаплялася ўзроўнем навукі ў іхніх школах. Вітаў яе Станіслаў Чарневіч прыгожай італьянскай прамовай. Ксёндз Канстанцін Бэніслаўскі з гэтай нагоды выдаў паэму „Pienia całodzienne i całonocne na przybycie do krajów swych Biało-Rossyjskich Najjaśniejszej Katarzyny II, Cesarzowej, Stworzycielki, Prawodawczyni i Matki Całej Rossyi, od poddaństwa prowincyi Dźwińskiej, przez X. Konstantego Benisławskiego, jednego z najpoddanniejszych poddanych, wierszem Królewskim złożone”.
Нікадэму Мусьніцкаму выпала якраз быць сьведкам і ўдзельнікам усіх гэтых перамен сярод езуітаў. Нарадзіўшыся 16 лютага 1765 г. у павеце Упіцкім (дакладнае месца не ўказваецца), адукацыю пачаў у полацкім канвікце. Праўдападобна дзякуючы сямейным сувязям з рэктарам Станіславам Чарневічам, які паходзіў са Шлянова каля Коўна. Дарэчы, большасьць дзяцей і моладзі шляхецкага пахoджаньня, незалежна ад веравызнаньня, вучылася тады ў езуіцкіх школах. Таму сярод вучняў былі таксама вуніяты і праваслаўныя.
Нікадэм Мусьніцкі пасьля клясы рыторыкі (апошняй паводле праграмы ў калегіюме) паступіў у толькі што адкрыты навіцыят. Навучаньне ў калегіюме пачыналася з інфімы – асноў лацінскай граматыкі са скланяньнем назоўнікаў і дзеясловаў. У ІІ і ІІІ клясе сынтаксы навучалася лацінскай граматыкі ў больш пашыраным аспэкце. Асновай навучаньня быў падручнік Эмануэля Альвара. У IV клясе паэтыкі (гуманёры) засвойвалiся тэксты м. інш. Гарацыя, Віргілія, Марцыяліса, Цыцэрона як узор паэзіі і прамоваў. У той жа клясе пачыналася навучаньне грэцкай мовы. У V клясе рыторыкі моладзь вучылася прыгожа прамаўляць і пісаць. Апрача лацінскай мовы ў праграме былі таксама асновы арытмэтыкі, геаграфіі, гісторыі, архітэктуры, музыкі і маляваньня, этыкі і катэхізму. Прайшоўшы такі цыкл праграмы ў Полацкім калегіюме Нікадэм Мусьніцкі паступіў у 1781 г. у навіцыят. У 1782 – 83 гг. вучыўся у пэдагагічнай сэмінарыі ў Оршы і студыяваў філязофію ў Полацку. У 1786 г. пачаў працу настаўніка у клясе рыторыкі ў Мсьціславе. У 1788 г. вярнуўся ў Полацк, каб студыяваць тэалёгію. У 1791 г. быў высьвянчаны на ксяндза. На той час беларуская правінцыя стала папаўняцца знатнымі постацямі, якія пачалі прыбываць у Полацк з Італіі, Нямеччыны, Францыі. На аснове дамовы з царыцай Кацярынай у адзіную захаваную езуіцкую правінцыю пасьля 1780 г. прыехалі вядомыя вучоныя: Габрыель Грубэр, Калюмбан Пфэіфэр, Матэўш Тгін, Алёйзы Руснаті. Наогул сярод езуітаў у беларускай правінцыі амаль палавіна была з замежжа. Дзякуючы іх прысутнасьці ўзрос узровень навучаньня, асабліва замежных моў – нямецкай, французскай, італьянскай, а таксама тэалягічных і тэхнічных навукаў. Полацк стаў сапраўдным цэнтрам навукі і асьветніцва ў Беларусі. Дзякуючы кантактам са знатнымі вучонымі Нікадэм Мусьніцкі дасканала авалодаў французскаю, нямецкаю і італьянскаю мовамі. У 1790 г. напісаў гераічную паэму „Пултава”, пра перамогу цара Пятра І над швэдамі пад Палтавай, якую падарыў пратэктару езуітаў Грыгорыю Пацёмкіну – фаварыту Кацярыны ІІ. Толькі у 1803 г. паэма была надрукаваная ў Полацкай друкарні, а праз 14 гадоў вакол паэмы разгарэлася вострая дыскусія паміж віленскім і полацкім інтэлектуальнымі асяродкамі.
Нікадэм Мусьніцкі, як і большасьць амбітных творцаў таго часу за гонар лічыў напісаць гераічную паэму на ўзор славутай „Гэнрыяды” Вальтэра. Мода ў эпоху асьветніцтва была вынікам вяртаньня да класічных твораў Гомэра і Вэргілія. Таму ў паэтычнай форме перадавалася падзеі бліжэйшыя да актуальнай рэчаіснасьці з выкарыстаньнем элэмэнтаў антычнай міталёгіі:
Północną śpiewam wojnę i rycerza sprawy,
Co ruskiej dał początek na polach Pułtawy
Potędze. Wielkie k’temu czynił mu przeszkody
Król ponad botniockimі panujący wody,
Młodzian, po Jedenastym co nastał Karolu,
Młodzian, kochanie Marsa, jego piorun w polu.
Ale zawsze Minerwy mądrej baczne męstwo
Nad popędliwym Marsem odnosi zwycięstwo.
Ta mocarka Piotrowi pomagała pilnie,
Co jej sztuki w swym kraju krzewił tak usilnie;
Za tej wreszcie pomocą padła owa tama,
Co ruskiej wzrost wielkości hamowała sama.
Muzo! Jeżeli sprzyjał syn ci Aleksego,
Sprzyjaj poecie, kraju mieszkańcowi tego,
Co był placem połowy dzieł, które on pieje,
Takiego śpiewać męża śmiejącemu dzieje.
Ósmy rok śmierciorodnej wojny słońce niosło,
A ciepły lipiec trawą okrył łąki rosłą,
Gdy w polach białoruskich wojska swe waleczne
Zostawiwszy Piotr szańcy mocnymi bezpieczne,
Które na brzegach rzeki Wybicza wystawił…
Як бачна, Нікадэм Мусьніцкі пісаў паэму на польскай мове, якая на той час таксама навучалася ў езуіцкіх школах. Большасьць беларускай шляхты ў канцы ХVІІІ ст. пагаджалася на польскамоўную навуку сваіх сыноў і наогул лічыла, што Беларусь гэта польская правінцыя. Таму польскамоўнай была і ранейшая творчасьць езуіцкіх драматургаў Францішка Багамольца і Францішка Дыянізага Князьніна. Характэрнай рысай творчасьці таго часу была мова лацінская або польская. У канцы ХVІІІ ст. навуковыя ці маральныя трактаты пісалася звычайна на латыні, а вершы і паэмы – па- польску. Польскамоўнасьць (ды польскасьць наогул) на прылучаных да Расеі беларускіх землях падтрымлівалася і Кацярынай ІІ і яе сынам Паўлам. І так творчасьць найбольш здольнага ў беларускай правінцыі паэта Нікадэма Мусьніцкага была польскамоўнай. На польскай мове пісаў ён оды на прыезд у Полацк цароў і царскіх чыноўнікаў. У песьні ў гонар цара Аляксандра І пісаў:
Na przejazd Alexandra I przez Ruś Białą
Kray tu niegdyś ten, gdzie się Dniepr i Dźwina toczy,
Grozne Piotra zbroynego oglądały oczy:
Ten i która zwiedzała dwakroć Katarzyna,
Ta i Pawła niedawno widziała kraina:
Ciebie wreszcie ta ziemia, Aleksandrze, baczy,
Twa też stopa po oney dzisiaj deptać raczy.
Cóż Klio o tych gościach w księdze swey zakryśli?
Co rzekną o nich dzieje? To wedle mey myśli:
Lękał się kray ten Piotra, wtórey się dziwował
Katarzynie, czcił Pawła, Ciebie umiłował.
Нікадэм Мусьніцкі пасьля тэалёгіі праз год (1793) выкладаў рыторыку ў Полацкім калегіюме. Тады таксама вёў хроніку Полацкіх езуітаў „Litterae annue”. Праз два гады быў дырэктарам канвікту ў Оршы, а ў 1795 г. вярнуўся ў Полацк як прапаведнік. У 1796 – 1800 гг. быў у Віцебску. Праз два першыя гады знаходзіўся на пасадзе рэгенса (кіраўніка) канвікту і настаўніка французскай мовы, а ў 1797 – 1800 гг. выкладаў там філязофію. 15 жніўня 1798 г. у касьцёле Сьв. Крыжа ў Дынабургу злажыў прафэсыю 4 шлюбаў (убоства, чысьціні, паслухмянасьці і паслухмянасьці Айцу сьв. у справах місыі), што набілітавала яго ў асяродзьдзі езуітаў. Не кожны змог дабіцца прафэсыі, да яе маглі прыступіць толькі выбітныя духова і інтэлектуальна езуіты. У 1800 г. Нікадэм Мусьніцкі вярнуўся ў Полацк як прафэсар тэалёгіі, кананічнага права і гісторыі. Тады і заняўся гісторыяй беларускіх езуітаў. Адначасова працаваў над падручнікам па дагматычнай тэалёгіі, патрэбным для ксяндзоў у іх душпастырскай дзейнасьці.
Аднак асобнае месца ў жыцьці Нікадэма Мусьніцкага займала літаратурная творчасьць, якой прысьвячаў кожную вольную хвіліну: „Poezję tak polubił, że jej cały czas wolny i całe noce poświęcał”. Пры тым быў любімым настаўнікам: „uczył z wielką zaletą dowcipu, roztropności i pracy”. Для школьнага тэатру пісаў п’есы і вершы, а таксама музыку да іх.
Калі Нікадэм Мусьніцкі атрымаў пасаду прафэсара ў Полацкім калегіюме, той быў ужо разбудаваны, меў свой музэй, фізычную і хімічную лабараторыю, слаўныя на ўсю краіну. Заслуга ў павышэньні ўзроўню заўдзячалася перадусім прафэсару Габрыелю Грубэру, які быў у вельмі блізкіх адносінах з царам Паўлам ІІ. Полацкі навуковы цэнтр стаў канкурэнтным для Віленскай Акадэміі. Утварэньне ў 1803 г. па загаду цара Аляксандра І там Віленскага Унівэрсытету і Віленскай навучальнай акругі, якой меў і падначаліцца Полацк з сыстэмай школаў у беларускай правінцыі, прывёў да вострага канфлікту паміж Вільняй і Полацкам, як яго тады называлася, паміж „лібэраламі” і „абскурантамі”. Усё гэта зза таго, што мясцовая шляхта пасьля прылучэньня Вільні да Расеі далей пасылала сваіх сыноў у езуіцкія школы, якія не хацелі падпарадкавацца Вільні. У Полацку з 1787 г. дзейнічала свая друкарня, якая друкавала падручнікі. Там таксама і надрукаваныя былі творы Нікадэма Мусьніцкага: камэдыі „Дзівак” („Dziwak”) – 1800, „Падазронасьць” („Podejrzliwość”) – 1802, успомненая „Пултава” („Pułtawa”) – 1803, „Тэатральныя забаўкі” („Zabawki teatralne”) у двух тамах – 1803 і зборнік „Драбнейшыя паэтычны забаўкі” („Drobnieysze zabawki poetyckie”) – 1804.
Драматычныя творы пісаліся з думкай пра школьны езуіцкі тэатр, вельмі модны ў ХVІІІ ст., які стаў асновай развіцьця тэатру наогул. Большасьць п’ес напісаных Нікадэмам Мусьніцкім характэрныя для школьнага тэатру і маюць павучальны, дыдактычны характар. Таксама большасьць з іх гэта камэдыі. У двух выдадзеных тамах „Тэатральных забавак” зьмешчаныя наступныя п’есы: „Флявіюш Клемэнс мучанік” („Flawiusz Klemens męczennik”), „Прыяцель усіх і нічый” (Przyjaciel wszystkich i niczyj”),, „Гэлі” (Heli”), „Марнатраўства” („Marnotrawstwo”), „Пагарда навук” („Pogarda nauk”), „Смьерць Цыцэрона” (Śmierć Cycerona”), „Бязверак у няшчасьці” (Bezwiarek w nieszczęściu”), „Пётр над Прутам” („Piotr nad Prutem”), „Багаты Дыягэнас” („Bogaty Diogenes”), „Фізычны музэй” („Muzeum fizyczne”). Як піша іх дасьледчыца Ірэна Кадульская: „Мусьніцкі канцэнтруецца перад усім на заганах тэатральнай публікі – моладзі і яе апекуноў. Маладыя героі яго камэдыяў характарызуюцца павярхоўнымі зацікаўленьнямі, неадказнасьцю („Прыяцель усіх і нічый”), марнатраўствам, непаслухмянасьцю, лянотай („Марнатраўства”), інтарасоўным спосабам жыцьця („Падазронасьць”). Заганы пакаленьня бацькоў такія як непрыйманьне шчырых поглядаў, замілаваньне да лісьлівасьці, несправядлівасьць у меркаваньнях („Багаты Дыягенас”, „Фізычны музэй”, „Дзівак”), недахоп крытычнага падыходу ў выбары сьветапогляду і выхоўваньне дрэнным прыкладам („Бязверак у няшчасьці”), скупасьць і невуцтва („Дзівак”, „Фізычны музэй”). Зараз п’есы, як і ўся творчасьць Нікадэма Мусьніцкага з’яўляюцца рарытэтамі. „Тэатральныя забаўкі” захоўваюцца здаецца толькі ў архіве езуітаў у Кракаве. А ці ёсьць яны дзесьці ў Беларусі?
Больш даступныя яго паэма „Пултава” і „Драбнейшыя паэтычныя забаўкі”. Я знайшла іх у Гданьскай бібліятэцы Польскай Акадэміі Навук. У Кракаўскім езуіцкім архіве захоўваюцца таксама непублікаваныя творы Нікадэма Мусьніцкага.
Найбольш славы аўтару прынясла паэма „Пултава”. Нажаль пасьмертна і аўтар не мог уключыцца ў дыскусію. А распачаў яе ў 1817 г. на старонках „Дзеньніка Віленьскага” Ян Гвальбэрт Стычыньскі, адмаўляючы паэме названьня эпапэі і паказваючы яе аўтара і ўвесь Полацкі асяродак як далёкіх ад сучаснай эўрапейскай думкі. У абароне „Пултавы” адгукнуўся Вінцэнт Бучынскі, выхаванак Полацкага калегіюма, які даказваў адваротнае, што „Пултава” месьціцца сярод уласьцівых часу паэмаў і што самае важнае – аўтар умела спалучыў рэчаіснасьць з антычнымі элемэнтамі ў паэтычнай форме, што месьцілася ў каноне класіцыстычнага твора, якім была гераічная паэма. „Полацкі месячнік” („Miesięcznik Połocki” 1818-1820), які быў вынікам закідаў супраць Полацкай Акадэміі, даказваў іх несапраўднасьць. У першым яго нумары Дэзыдэры Рыхардот, аўтар падручнікаў па старажытнай гісторыі, родам з Францыі, які ў 1791 г. прыехаў у Полацк, змясьціў абшырны артыкул пра жыцьцё і творчасьць Нікадэма Мусьніцкага. Характарызуе яго як пэдагога і літаратара, як вельмі працавітага чалавека, да якога за парадай звярталіся літаратары-пачаткоўцы і вучні:
Trudno wyrazić, iak to był człowiek pracowity; trudno poiąć, iako mu na wszystkie zabawy czas mógł wystarczyć: tak ważnemi bowiem obowiązkami zawsze będąc zaiętym, oprócz ięzyków francuzkiego, włoskiego i niemieckiego, które dobrze posiadał, greckiego też w doyrzałym iuż wieku się nauczył i zwykł mawiać, że go czytanie greckich pisarzów w wielu tyczących się literatury rzeczach na lepszą drogę naprowadziło. (…) Był człowiek w pożyciu bardzo miły i wszystkim przystępny, lubo się na pozor nieco ponurym bydź zdawał, każdy doń w literackich wątpliwościach z ufnością się uciekał. On też wszystkim iuż piękności w pisarzach wzorowych ukazując iuż prawidłami i poprawą za przewodnika w sztuce pisania służąc, z taką ochotą zadość czynił, iakoby nic więcej do czynienia nie miał; skąd też wszyscy go spółbracia, nito oyca szacowali i miłowali, a czasów rozerwaniu myśli przeznaczonych tłumem się doń kupić zwykli; za naymilszą sobie rozrywkę maiąc, uczonych iego rozmów słuchać. Kochał się szczególnie w rymotwórstwie, a lubo ciągle tak bardzo bywał zaiętym; niespracowana iednak gorliwość iego umiało znaleśdź godziny, które w bezsennych nocach swey ulubioney sztuce stale poświęcał”.
Найбольш лёгкімі ў творчасьці Нікадэма Мусьніцкага былі эпіграмы і байкі – формы вельмі папулярныя для таго часу. Іх рэфлексыйны характар адначасова мае павучальны тон:
Małoś czytał, a już się śmiesz za pióro chwytać:
Chcesz umieć pierwiey pisać, aniżeli czytać.
(„Do niedoyrzałego Autora”)
Słowik swym żałośnym głosem
Nad swoim skarżył się losem.
Co ów biały wróbek prawił,
Co się przez morze przeprawił,
Co kanarek ma nademnie?
Czy on tak śpiewa przyjemnie?
Bynajmniej uczyć go trzeba,
I wiele zje w szkole chleba.
Ja wiejskich rozkosz zagonów,
Wszystkich siedmiu śpiewak tonów,
Bez ludzkich nauk, pomocy,
Trawię na śpiewaniu nocy,
Jednak śpiewam dla wieśniaków,
Pokornych mieszkańców krzaków,
On bawi uszy pieszczone,
Dla niego klatki złocone
Dla niego słodycz co z trzciny
Dalekie cisną Murzyny.
Na takie skargi słowika
Prawda swe usta odmyka,
Prawda prostocie życzliwa,
Co chętnie w wioskach przebywa,
Wszystkie, twe rzecze, zalety,
Dla tego mniej ważą, że ty
Nie Włoch, nie Francuz, nie Niemiec
A kanarek, cudzoziemiec. („Cudzoziemcy”)
Przeciwne leczy skutki przeciwna przyczyna:
Zrobiłeś zimne wiersze, nieś je do komina.
(„Lekarstwo na zimne wiersze”)
W tym się grobie Wielmożny Pan Ospalski mieści:
Żył dwanaście nie z pełna lat, a spał trzydzieści.
(„Nagrobek Ospalskiemu”).
Дэзыдэры Рыхардот асобную ўвагу звяртаў на песьні Нікадэма Мясьніцкага: „W pieśniach iego poważnych wysoki duch rymotwórstwa powszechnie się wydaie”. У поўных лірызму песьнях аўтар апявае прыгажосьць прыроды, прамінаньне часу, унівэрсальныя вартасьці, напр. сяброўства, праўду. Вось іх прыклады:
Pożegnanie wioski
Zostań kochana ma wiosko!
Z jaką gorzką cię rzucam troską!
Jak długo śnić mi się wszędzie
Twóy obraz będzie!
Wszystkie cztery szczęścia treści
W sobie twoje łono mieści:
Zdrowie, spokoyność i cnotę,
Szczerą prostotę.
Cóż gdy te przyłączę stawy,
Te pola, te pstre murawy,
Tę lipę szumiącą pszczoły,
Ten las wesoły?
Te piękne góry zdaleka,
To zrzódło, co szumem ścieka?
Zostań, ja ztąd się odprawię
Lecz myśl zostawię.
O mieysca odmianie
Jak na wzór tego czas bieży strumienie!
Jak prędko wszystkie rzeczy odmienia!
Pomniy tę niewielką lipę, me oko,
Co się tak teraz rozkwitła szeroko.
Ten strumień po inszey tu drodze mruczał,
Ten las tu rośleyszy wiatrami huczał;
Ta topol ozdobą tey wioski była,
Która teraz smutnie skrzypi pochyła.
Więc gdzieżeś dopiero, ty starcze miły,
Z którym tak słodkie chwile tu były?
Ach tylko twą widzę mogiłe zdala,
Na którey sam się już grób twóy rozwala.
Do czasu
Czasie skrzydlaty! Czasie niewstrzymany!
Odetchnij trochę w moment pożądany
Ma spocznienie przyrodzenie
Wszelakie konieczne;
Wiatr ustaje, schną ruczaje,
Ty sam lecisz wiecznie.
Do przyjaciela
Przybądź, Przyjacielu, do mnie.
Dobrey użyjemy skromnie
Myśl. Czasem spocząć trzeba.
Spoczywają ziemia, nieba.
Ziemia w zimie odpoczywa,
Słońce, gdy świat noc okrywa.
Tym bardziey rzecz trudna,
aby człek żył bez spoczynku słaby.
Dobre znaydziesz towarzysze.
Żaden z nich nas nie opisze.
Z nami wszyscy śmiać się będą,
Nie z nas, gdy z nami usiędą,
Nie będzie oka, co z cichem
Szyderskim strzyże uśmiechem;
Ani też owego, które
Zawsze tylko patrzy w górę.
Słowem otwarta drużyna,
I szczera. Zatym też wina
Nie będzie potrzeba wiele,
By prawda mówiła śmiele.
Dziwaków też tam nie będzie
Co widzą przymówki wszędzie;
Nie będzie wiele ukłonów,
Ani zbyt wysokich tonów
Nie znaydziesz jednak prostaków,
Choć też nie znajdziesz dworaków;
Zrozumie tam kompan wszelki
Kto był Alexander Wielki,
Kto Pompejus, kto Horacy,
Kto to Goci, Krzyżacy;
Ani tylko będzie trzeba
Mówić o pogodzie nieba.
Takich choć nie wielkie mnóstwo
Znaydziesz; wreszcie ochędóstwo,
Czyste szkło, czystą farfurę
Okrom tego jeśli które
Niedostatki będą, raczysz
Wybaczyć. Dobrze to baczym,
Że i woda w usta płynie
Słodko w dobranej drużynie;
A przeciwnie gdzie przymówki,
Gdzie kopią pod tobą rówki,
Tam się i Węgrzyn odrzygnie,
Tam i punsz i humor stygnie.
Muzyki się nie spodzieway,
Sam sobie z nami zaspieway.
Co na piesniach to nie schodzi;
Gad się tu ten w domu rodzi!
Пасьля 1800 г. галоўным заняткам Нікадэма Мусьніцкага была праца прафэсара. Паводле справаздачы міністра асьветы Васіля Сэвэргіна з візытацыі полацкіх школ у 1803 г. вынікала, што у ніжэйшых клясах навучаньне адбывалася выключна на польскай мове, у старэйшых – на лацінскай і польскай. Залы былі ясныя, вялікія, высокія і чыстыя. Вялізная бібліятэка. Настаўнікі захоўвалі скромнасьць і годнасьць у паводзінах. Паводле справаздачы Нікадэм Мусьніцкі разам з італьянцам Алёйзым Руснаті вучылі у 7 клясе калегіюма, якая называлася Тэалёгія. Тады у Полацку былі таксама іншыя прафэсары тэалёгіі і філязофіі: Юзаф Ангёліні, Ксавэр Новагк, Вінцэнт Тыванкевіч, Раймунд Бжазоўскі, Алёйзы Ляндэс, Антон Пуэль. Рэторыкі навучалі Юзаф Маралёўскі (паэт), Юзаф Сурын, Станіслаў Пятровіч, архітэктуры – Юзаф Палоньскі, французскай мовы – Маўрыцы Палоньскі, фізыкі і натуральнай гісторыі – Францішак Ріцца. Такое дастойнае кола знакамітых прафэсараў акружала на той час Нікадэма Мусьніцкага Заданьнем прафэсара і паэта было спісаньне гісторыі езуітаў у беларускай правінцыі пасьля касаты ордэна. Гэта найцікавейшы перыяд у гісторыі езуітаў на Беларусі. На больш за 300 айцоў палавіна была з замежжа. Многія памерлі ў Полацку у канцы ХVIII і на пачатку ХІХ ст. Нікадэм Мусьніцкі не закончыўшы пісаць падручнік па тэалёгіі, пасьля 6-ці тыдняў хваробы памёр у Полацку 16 студзеня 1805 г., не дачакаўшыся таксама адкрыцьця Полацкай Акадэміі.
Да постаці Нікадэма Мусьніцкага і яго творчасьці ў ХІХ ст. час ад часу вярталіся літаратары і публіцысты. Успомніла я ўжо пра заўзятую дыскусыю над паэмай „Пултава” ў 1817 – 1818 гг. Ігнат Пётр Легатовіч у выдадзеных у Вільні ў 1854 г. эпіграмах змясьціў наступную:
Nagrobek X. M. Autorowi Pułtawy
W tym grobie leży autor godzien wiecznej sławy,
Znany światu całemu z pisanej Pułtawy.
Jeżeli mu kto zada, że to jego dzieło
Bez pomocy Parnasu życie swoje wzięło:
Niech wie, że mu sprzyjały Mnemozyny córy;
Ale wstępu nie miały dla ścisłej klauzury.
У іншай эпіграме гэты сам паэт пісаў таксама з сымпатыяй пра Мусьніцкага:
Tu Muśnicki pogrzebiony,
Przykład zakonnej pokory;
On pewno będzie zbawiony,
Bóg ma czyste jego sprawy,
Jeśli z nieprzyjaciół który
Nie zaniesie mu „Pułtawy”.
Пра аўтара „Пултавы” ўспомніў таксама Рамуальд Падбярэскі ў сваім нарысе „Беларусь і Ян Баршчэўскі”: „Мусьніцкі, езуіт, аўтар выдатнай паэмы „Палтава”, пісаў таксама песьні, оды, нарэшце – камэдыі і нават трагедыі, як „Сьмерць Цыцэрона”, „Сьмерць Клемэнса-мучаніка”, дзе паказаў трыўмф рэлігіі, і інш. І яго меншыя творы, прызначаныя для духоўных школ, мелі той самы характар і тую ж мэту, што і Багамольца, хоць і з меншай дозай досьціпу”. Пасьля амаль 200 гадоў ад сьмерці пра Нікадэма Мусьніцкага і ягоную паэтычна-дыдактычную дзейнасьць мала хто ведае, так як і пра творчасьць яго малодшага сябра Юзафа Маралёўскага. У Польшчы з забыцьця вярнула яго прафэсар Гданьскага ўнівэрсытэта Ірэна Кадульска ў 90-я гады ХХ ст. Пра яго заслугі дасюль памятаюць езуіты – біяграм яго ёсьць у выдадзенай у 1997 г. у Кракаве „Encyklopedii wiedzy o jezuitach”. У Беларусі у „Энцыклапедыі Літаратуры і Мастацтва” і „Энцыклапедыі Гісторыі Беларусі” прафэсар Адам Мальдзіс напісаў кароткія біяграмы. Добра было б каб яго постаць стала больш вядомай у Беларусі, поруч з яго творамі, прыкладнымі для эпохі класіцызма. Як пісаў Вінцэнт Бучынскі ў 1817 г.: „Niewielu poetów równych X. Muśnickiemu znamy”. На яго славу ад’емны ўплыў мела рамантычная школа, якая па сёньня ёсьць дамінуючай у літаратуры.
Ці Нікадэм Мусьніцкі сапраўды „выступаў за збліжэньне Беларусі з Расеяй”, як напісаў Адам Мальдзіс, можна сумнявацца, калі ўзяць пад увагу рэальныя ўмовы пасьля 1773 г. на беларускіх землях. Інакш тады і быць не магло. І не адзін Нікадэм Мусьніцкі славіў тады цара дзеля выжываньня ў імпэрыі. Як жа вымоўнымі ёсьць словы яго песьні „Да праўды” („Do prawdy”):
Prawda w ognistym zrodzona niebie!
Trudno przy Tobie, trudno bez Ciebie:
Bez Ciebie wiecznym igrzyskiem wszędzie
Na tym człek świecie niestałym będzie.
Bez Ciebie często zewnątrz sromota,
Bez Ciebie zawsze wewnątrz zgryzota,
Kotwico wierna! Zkądkolwiek wieją
Wiatry, bądź moją zawsze nadzieją.
(…)
Z Tobą burzliwe ja wolę tonie,
Niż spać na miękkim obłudy łonie.
Czy Cię wesołą, czy Cię oglądam
Smutną, żyć z Tobą i umrzeć żądam.
Лена Глагоўская
