У кампанейскіх кантактах сімпатычны, ветлівы, цёплы, просты. Любіў жартаваць. Меў у сабе спакой, пагляд з боку, – успаміналі ў фільме «Слядамі майстроў. Навасельскі на Падляшшы» тыя, хто яго ведаў. Канчатковыя пытанні ўспрымаў усур’ёз.
«Да вайны я быў фармальна ўкраінцам – выказваўся. – Але падчас вайны, калі я ўбачыў, што нацыянальнасць з’яўляецца прычынай для забівання адзін аднаго, гэтае паняцце перастала мець для мяне якое-небудзь значэнне. Сёння мая радзіма, мая радзіма духоўная – праваслаўе. Культурнае памежжа гэта плавільны кацёл, дзе ўсё трэцца, мяшаецца, ферментуе, выбухае новымі магчымасцямі, якія ніколі не будуць з’яўляцца ў сям’і, дзе бацька і маці адной нацыянальнасці. (…) Я не змог бы жыць у краіне, маналітнай з пункту гледжання культуры і рэлігіі. Я заўсёды быў супраць выраўноўвання межаў па этнічных крытэрыях, таму што тады няма ніякага пранікнення, узаемнага духоўнага ўзбагачэння. Польская культура саспела праз сімбіёз польскіх і рускія стыхій Праваслаўя і рымска-каталіцкай рэлігіі».
У праваслаўі цаніў асабліва бесперапыннае, актуальнае і жывое перажыванне сакруму, у асноўным, праз мастацтва, таму што яно ў ім не разбіта на дзве часткі – на перажыванне эстэтычнае і малітоўнае.
Мастацкі геній, вядомы галоўным чынам з незвычайных карцін, сучасных ікон, манументальных насценных роспісаў з незвычайнай каларыстыкай, іканастасаў, праектаў капліц ці завершанай цэласці – архітэктуры і інтэр’еру уніяцкай царквы ў Белым Бары.
У 1956 годзе Навасельскі прадстаўляў польскае мастацтва на 28. Біенале мастацтва ў Венецыі, тры гады пасля на Біенале ў Сан-Паўла. Удзельнічаў амаль у сотні індывідуальных выставак і больш за 250 калектыўных у Польшчы і за мяжой. Стварыў больш за паўтары тысячы карцін і некалькі тысяч рысункаў. Аднак яго мастацтва выклікала не толькі захапленне, але і рознагалоссе, што паказваецца ў фільме «Слядамі майстроў. Навасельскі на Падляшшы». Фільм Пятра Лазовіка з’яўляецца аповедам пра мастака перш за ўсё праз прызму яго нялёгкіх сувязей з Падляшшам. Прыгадвае постаць мастака народжанага ў 1923 г. у Кракаве з маці каталічкі-полькі аўстрыйскага паходжання і бацькі лэмка-ўніята. Большасць жыцця Навасельскі правёў у Кракаве, але заўсёды блізкае яму, праваслаўнаму з выбару, было Падляшша і яго традыцыі. Яго творы знаходзяцца ў праваслаўных, уніяцкіх і каталіцкіх храмах. Гэтую дзейнасць пачала прапанова супрацоўніцтва, якую склаў яму Адам Сталёны-Дабжанскі, старэйшы калега з кракаўскай царквы. Прыцягнуў ён Ежы да малявання паліхромій у храмах, паколькі мелі яны падобнае бачанне мастацтва, і працавалі яны шмат гадоў… Але рэалізацыі Навасельскага былі часта адкіданыя прыхаджанамі, як залішне сучасныя.
Пэўна, прыхаджане не былі гатовыя да такога бачання святасці. Гэта выходзіла за межы таго, з чым сустракаліся да гэтага часу, што было ім блізкім. Патрабавалі выдалення іканастаса ў Арэшкаве. Падобны лёс спасціг і дзве іконы ў райскіх дзвярах іканастаса царквы ў Кленіках – Дэісус і Апошнюю вячэру (1982) – яны былі не адобраныя вернікамі. Ежы Навасельскі так запамятаў тую сітуацыю: «На праваслаўным Падляшшы, дзе б я ні спрабаваў зрабіць нешта, я сустрэў і сустракаюся з агульным неадабрэннем».
У Гайнаўцы прафесар распрацаваў канцэпцыю архітэктурнага кшталту сабора Святой Тройцы (1979-1981), паводле якога Аляксандр Грыгаровіч выканаў архітэктурны праект. Калі б унутраныя фрэскі былі даручаны Навасельскаму, як гэта было ў першапачатковым плане (праект 1981 г. ), узнікла б камплементарная рэалізацыя. Аднак, не дайшло да памалявання інтэр’еру ў карэляцыі да архітэктуры будынка. Тагачасны настаяцель а. Антоній Дзевятоўскі адмовіўся ад удзелу ў далейшай працы Навасельскага. Выбітная асоба, якая шанавалася не толькі сярод польскіх мастакоў, яшчэ раз сустрэлася з неразуменнем.
Ежы Навасельскі [1923-2011] нарадзіўся і памёр у Кракаве, доўгачасовы прафесар Акадэміі выяўленчых мастацтваў у Кракаве [1962-1993], ганаровы доктар Ягелонскага ўніверсітэта. Мастак, багаслоў, філосаф. Узнагароджаны Вялікім крыжам ордэна адраджэння Польшчы, крыжам камандорскім ордэна адраджэння Польшчы, Залатым медалём «Заслужаны для культуры Глорыя Арціс». Мастак сфарміраваны ў эпосе авангарднага мастацтва сягае па візантыйскі канон, фільтруе яго праз сваю адчувальнасць і свядомасць сучаснага чалавека. Ікона на аснове канону і раней так адважна трактавалася – вялікімі творцамі.
Ежы Навасельскі, як адзіны польскі мастак перанёс мову сучаснага мастацтва ў сферу сакруму. Цытуючы прафесара ксяндза Міхала Яноху, гэта стала магчымым таму, што «праваслаўе не страціла глыбокай сувязі мастацтва з прыгажосцю зразуметай як тэалагічная катэгорыя.» Таму мастак, як адзіны, мог у аўтэнтычны спосаб перанесены свет сучаснага мастацтва ў цэрквы і касцёлы (Себастыян Крок).
…І шкадую, што Ежы няма тут – загаловак выставы ў музеі скульптуры Альфонса Карнага ў Беластоку ( 21.10. – 20.11.2017 г.) пра невядомага Навасельскага – гэта цытата з ліста Тадэвуша Ружэвіча, адпраўленага з Сафіі кастрычніка 1975 г. да Зоф’і і Ежы Навасельскіх. Такі загаловак выставы яго майстра Лявона Тарасэвіча падказала яму Эва Залеўская з музея ікон Супраслі, аўтарка графічнага дызайну выставы.
Лявон Тарасэвіч: «Калі хочаце зразумець творчасць мастака, найлепш пазнаёміцца з яго працамі. Важныя працы. У работах, эскізах жывапісных рэалізацый да роспісаў цэркваў, праектаў іканастасаў ці фантастычных храмаў, якія ніколі не ўзніклі, і, верагодна, ніколі не ўзнікнуць, уся праўда пра мастацтва і веру Ежы Навасельскага. Менавіта таму гэта выстава з’яўляецца такой захапляльнай. Назва трапляе ў кропку. Я таксама шкадую, што Навасельскага няма тут, на Беласточчыне, у такім вымярэнні, у якім павінен быць. Хаця б Свята-Троіцкая царква ў Гайнаўцы – яго праекты былі ў пэўным сэнсе яе пачаткам. А бачыў яе ў васільковых танах. Царква была ажыццёўлена архітэктарам Аляксандрам Грыгаровічам з Познані. Але, верагодна, яны распрацавалі яе разам, яны былі сябрамі, так калісьці працавалася. Навасельскі канчаткова не напісаў паліхроміі ў Гайнаўцы. Калі я размаўляў пра гэта, яшчэ будучы студэнтам, з тагачасным святаром царквы ў Гайнаўцы, пачуў: «Не будзе маляваць у нас нейкі п’яніца» і ён паказаў палотны, якія, на яго думку, былі лепшыя і павінны былі быць прылепленыя да сцяны. Я не быў у стане растлумачыць яму, што карціны нельга прыклейваць да сцяны, таму што паміж сцяной і палатном развіваюцца грыбы.
Тарасэвіч гатовы вярнуць гайнаўскай царкве паліхроміі запраектаваныя Навасельскім. – Я прапаную свае паслугі, калi б толькi такая прапанова прагучала. Калі б толькі была згода гайнаўскай праваслаўнай супольнасці і епіскапа.
На выставе можна ўбачыць два праекты паліхромій гайнаўскай царквы (былі, відаць, варыянты ружовыя і жоўтыя). Ёсць акварэлі 1941 і 1947 гадоў. Ёсць рысунак партрэта архітэктара гайнаўскай царквы Грыгаровіча, які пазней паслужыў да напісання іконы святога Георгія. Ёсць эскізы незвычайнай царквы ў Белым Бары (Заходне-Паморскае ваяводства), якая мае незвычайную афарбоўку – цёмна-зялёны інтэр’ер, чорныя калоны, а іканастас мае інтэнсіўна чырвоныя элементы. На выставе таксама можна ўбачыць, у прыватнасці, шматколерныя эскізы паліхроміі выкананы на партале перад праваслаўнай царквой па вуліцы Шпітальнай у Кракаве. – Была створаная адмыслова для вянца айца Генрыка Папроцкага ў 1977 годзе. Гэты праваслаўны святар, багаслоў і аўтарытэт на веданні ўсходніх літургій быў даўнім сябрам Ежы Навасельскага. Айцец Генрык Папроцкі падкрэслівае асаблівае месца рысунку ў працах Навасельскага. Нават невядома, колькі гэтых эскізаў было створана..
– Неўзабаве пасля заканчэння школы Ежы Навасельскі пачаў «практыкаваць руку». Гэта было зроблена шляхам рысавання – найперш з дапамогай лінейкі, талеркі, трыкутніка рысаваў прамыя, выгнутыя лініі, колы і трыкутнікі. Затым, пасля многіх месяцаў такіх штодзённых практыкаванняў, ён пачаў маляваць без дапамогі якіх-небудзь мерак. Ён дасягнуў у гэтым дзіўнае майстэрства, і крытыкі вынайшлі тэрмін «простая лінія Навасельская». Любы, хто меў прыемнасць бачыць, як прафесар малюе, а яшчэ лепш – працаваць з ім пры нейкай паліхроміі, быў не так моцна здзіўлены, а проста ашарашаны тым, што бачыў. Контуры будынкаў ці постацей, німбы, зморшчыны на шатах узнікалі з аднаго мазка. І заўсёды быў выдатныя, не патрабуючыя паправак, – адзначаў а. Папроцкі. Прафесар усё жыццё «практыкаваў руку». Штодня паўставала, па меншай меры, некалькі малюнкаў, праектаў цэркваў, алтароў, запамятаных з прагулак будынкаў або пейзажаў. Гэта была велізарная праца, якую сам прафесар вельмі цаніў. Ён сказаў, што з дапамогай такіх практыкаванняў можна дасягнуць пэўны ўзровень вельмі карысны для малявання карцін або роспісаў. Займаючыся творчасцю Ежы Навасельскага трэба звярнуць увагу на рысункі, якія сам прафесар трактаваў вельмі сур’ёзна. Што мы можам убачыць дзякуючы прафесару Лявону Тарасэевічу, гэта толькі маленькая частка малюнкаў, зробленых Навасельскім. Добра, аднак, што гэта выстава ўвянчалася поспехам, таму што яна дазваляе адсочваць, як на працягу многіх гадоў прафесар рысаваў свае «лініі Навасельскія». Калі глядзім гэтыя малюнкі, мы ля вытокаў творчасці аднаго з найвялікшых мастакоў сучаснасці.
Скуль Навасельскі ў нас?
Ежы Навасельскі – мастак выключнага значэння ў польскім мастацтве. Бескампрамісны ў сваёй эстэтыцы жывапісу, народжанай з заглядзення ў ікону, можа больш «прасякнутай іконай». Як творца такога фармату, кракавянін, прафесар Кракаўскай Акадэміі прыгожых мастацтваў, незвычайная асоба, звязаная з авангардам, апынулася ў нас на Падляшшы і абавязаўся выконваць працу для праваслаўнай царквы тут? Выбраў ён Праваслаўе.
Нарадзіўся ў 1923 годзе ў Кракаве, у змешанай сям’і – маці каталічка з аўстрыйскім радаводам, бацька грэка-католік, лэмка. «Я вырас трохі пустэльнікам». У 1941 г. канчае 18 гадоў, становіцца студэнтам польска-нямецкай Дзяржаўнай школы прыкладнога мастацтва., якая, хоць як прафесійная рамесная школа абучае па акадэмічным курсе. Школу закрываюць у 1943 г, але Ежы знаходзіцца ўжо у львоўскім уніяцкім манастыры студытаў на паслушанію, працуе ў прыманастырскіх іканапісных майстэрнях, з патрабаваннем працы паводле старых візантыйскіх узораў. Страшныя падзеі ваеннага перыяду таксама адціснуліся на ўражлівасці мастака. Страшныя сведчанні ўплываюць на тое, што ёсць момант сумневу ў веры. Пасля ўваходзіць у мастацкае авангарднае жыццё. І раптам вяртаецца да веры. Выбірае праваслаўе.
У 50-я гады Адам Сталёны-Дабжанскі прапануе Навасельскаму ўдзел у маляванні паліхроміі ў цэрквах і касцёлах. На Падляшшы працуюць разам над паліхроміяй царквы ў Гарадку. На самай справе Сталёны-Дабжанскі задае тон цэласці, а Навасельскі, Крысціна Звалінская, Тэрэса Рудовіч і Марыян Важэха з’яўляюцца выканаўцамі яго праекту. Створаная паліхромія ўражвае да сёння. Можна ўбачыць у гэтай паліхроміі руку розных мастакоў, але ў цэлым карціна ўнікальная. Прыём эстэтыкі, аднак, не быў такі відавочны, ад самага пачатку. Людзям было цяжка прывыкнуць да так «па-рознаму напісаных» постацей святых. Людзі выхаваныя з дзяцінства на эстэтыцы абразоў дзевятнаццатага стагоддзя ў неарасійскай манеры, спадзяваліся «харошых», рэалістычных малюнкаў. Але тут дапамагло благаславенне мітрапаліта Васіля, які падтрымліваў бачанне мастакоў.
Яшчэ некалькі разоў Навасельскі будзе працаваць на Падляшшы. Са Сталёны-Дабжанскім выканаюць вялікую паліхромію драўлянай царквы ў Міхалове [1954]. Супольнай таксама будзе праца над паліхроміяй упрыгожваючай інтэр’ер неіснуючай Праабражэнскай царквы на святой гары Грабарцы. Малюнкі былі зробленыя ў перыяд з 1961 па 1963 год пад кіраўніцтвам Сталёны-Дабжанскага. Навасельскі працаваў з Баляславам Алешкам. На жаль, больш не ўбачым тае паліхроміі – тая царква згарэла ў 1990 годзе [новая асвечана ў 1998 годзе]. Навасельскі са Сталёны-Дабжанскім таксама выканалі паліхроміі першай намагільнай царквы святога Ільлі на Дайлідах. У 1953 г. мастак зрабіў выявы ў грабной капліцы Рыдыгераў. Гэтых фрэсак таксама больш не ўбачым – падчас працы па аднаўленні архітэктуры царквы ў 1963-1970 гадах былі яны замаляваны.
Творчасць багаслова і мастака Навасельскага немагчыма адарваць ад тэалогіі. Яго сяброўства з айцом Юрыем Клінгерам дае плён не толькі ў багаслоўскім дыскурсе, мастака запрашаюць да выканання першай самастойнай паліхроміі ў царкве ў Кентшыне [1954], дзе айцец Клінгер быў настаяцелем. Пакуль інтэр’ер запоўніцца паліхроміяй, праводзяць яны размовы пра іканаграфічную праграму інтэр’еру. Таксама пазнейшыя творы Навасельскага выяўляюць гармонію на многіх узроўнях: паслядоўнай багаслоўскай праграмы, уяўлення і ўмеласці выконвання манументальных форм, адчувальнасці да ўздзеяння колеру.
На Падляшшы ёсць некалькі месцаў, дзе ёсць праекты Навасельскага. Можаце ўбачыць у могілкавай царкве Усіх Святых у Гайнаўцы іканастас яго аўтарства [1966], і ў баптыстэрыі царквы. святога Архангела Міхаіла ў Бельску-Падляшскім паліхроміі выкананыя па праекце мастака [1985]. Але рэалізацыі таго цалкам унікальнага праекта быў нанесены ўрон.
У 60-я гады айцец Лявонцій Тафілюк [стваральнік Іканаграфічнай школы ў Бельску-Падляшскім], які лічыць сябе вучнем Навасельскага, запрасіў майстра да запраектавання інтэр’еру і выканання іканастаса ў царкве Ушэсця ў Арэшкаве. Навасельскі абавязаўся арганізаваць інтэр’ер гэтага невялікага драўлянага храма. Па яго словах сцены мелі быць пакрыты шэрай тканінай, пафарбаваны ў блакітна-верасовай танацыі, а панэль – у цёмна-сіні, характэрны Навасельскаму, «мармурковы» ўзор, а столь – белая, у зоркі. Сам іканастас у рэзанансных двух колерах: дамінуючыя блакіты, праз глыбокія сапфіравыя тоны, светлыя адценні і інтэнсіўны, насычаны чырвоны колер. Іканастас не быў адобраны прыхаджанамі. Сапраўды, іконы Навасельскага не прыставалі да малюнкаў, якія ёсць у большасці храмаў на Падляшшы. Яны не мелі нічога агульнага з абразкамі, часта сустракаемымі ў цэрквах: іконамі далёкімі ад канону, у гладкай рэалістычнай апрацоўцы, у стылі неарасійскім, далёкім ад кананічнай апрацоўкі. Айцец Лявонцій (за К. Чэрні*) гэтак успамінаў, што здарылася ў Арэшкаве: «Прафесар гэта Прафесар і ведае, што шлях да ісціны вельмі складаны. У Арэшкаве гэта была мая віна, я быў лішне ўпэўнены, што людзі прымуць гэта, я прывёз, паставіў для праверкі – і некаторыя казалі: – Як будуць такія іконы, дык мы не пойдзем у царкву! І ўсё знявечылі… (…) Дэкор усёй царкоўкі таксама меў быць па праекце Прафесара. Было так прыгожа! А цяпер усё забілі фібралітам, а іканастас…такі ёсць які ёсць». Ежы Навасельскі: «У апошні час, да прыкладу, настаяцель з Кленік прасіў мяне напісаць іконы для новага іканастаса. Я папярэджваў яго, што мае іконы на гэтай тэрыторыі не адабраюцца людзьмі. Настаяцель усё ж настойваў на. І я пачаў пісаць. І гэта было так, як я прадказваў – дзве іконы, якія я напісаў, сустрэліся на месцы з неадабрэннем, атрымаў я ад настаяцеля тэлефон каб спыніць працу, гэта яшчэ адзін доказ таго, што мае іконы на гэтым абшары заўчасныя. Людзі не гатовыя да іх (…) Балюча мне больш за ўсё, што ў праваслаўных храмах у Польшчы я нічога не магу (з некаторымі выключэннямі) рабіць, а на гэтым мне найбольш залежыць. А на іншай тэрыторыі, касцельнай, хочуць майго пісання і тых праваслаўных каштоўнасцяў, якія я ўяўляю.» (К. Чэрні, стар. 132)
І ў 1970 годзе гайнаўскі васількова-«сапфіравы іканастас» канчаткова знайшоў сваё месца ў Кракаве ў праваслаўным прыходзе Успення Божай Маці – у капліцы трапезнай Усіх Святых, якой інтэр’ер аздоблены насценным роспісам, зробленым Навасельскім. На самай справе, нават пасля многіх гадоў, можна сказаць, што авангард і ікона – рызыкоўнае спалучэнне. Але да сёння працы Навасельскага з’яўляюцца свежымі, смелымі і ўнікальнымі. Атрымальнікі рэагуюць вельмі жыва. Ад захаплення да свайго роду адсутнасці разумення «такіх іншых» ікон – нягледзячы на прызнанне і славутасць мастака ў свеце.
Лявон Тарасэвіч: «Гэта быў мой майстар, вельмі важная постаць у маім жыцці. З часу нашай сустрэчы на Грабарцы я прыязджаў у Кракаў хоць на паўгадзіны, каб пагаварыць з ім – тады можна было працягваць жыць на Беласточчыне, у «варшаўцы», быць у стане ўвогуле працаваць. На маю выставу ў Kшыштафорах прыходзіў ён некалькі разоў. Пасля я атрымаў Узнагароду імя Навасельскіх .А потым, як гэта часта бывае ў жыцці, было запозна. Я ўжо меў падрыхтаваныя дошкі для ікон, якія ён меў пісаць. На жаль, ён захварэў. Да сёння я трымаю тыя дошкі дома. І гляджу на іх часта».
Прафесар Лявон Тарасэвіч выказаў думку пра стварэнне музея Навасельскага на Падляшшы. Аднак аўтарка біяграфіі мастака Крыстына Чэрні не падтрымлівае такую задуму: «На Падляшшы яго твораў мала. Яго тут не ўспрымалі, не адабралі, не падабаўся ім і не разумелі яго – зашмат сучаснага, авангарднага. Большасць твораў, якія рабіў тут, або засталіся на этапе праекту, або былі адкінуты, перанесены ў Кракаў. Мяркую, што яго месца – у Кракаве».
Міра Лукша
*Krystyna Czerni, Nietoperz w świątyni. Biografia Jerzego Nowosielskiego, wydawnictwo Znak, Kraków 2011.
*Krystyna Czerni, Nowosielski w Małopolsce. Sztuka sakralna, Kraków 2015, s. 124.
