Юрка Хмялеўскі. Ад Рэдактара.

Калі на працягу мінулых тыдняў у Польшчы ўзнік вялікі шум вакол супрацоўніцтва Леха Валэнсы са службай бяспекі ў 1970-1976 гадах, я адразу ўспомніў як было з гэтым у выпадку Сакрата Яновіча. Розніца тут такая, што легенда Салідарнасці і былы прэзідэнт краіны ад пачатку заракаецца, што не быў агентам, а пісьменнік з Крынак пад канец жыцця да гэтага сам прызнаўся, хаця раней ніхто яго не абвінавачваў у чымсьці такім. Праўду кажучы я – цалкам несвядома – крыху ў гэтым „дапамог”.

Хаця з Сакратам Яновічам быў я ў вельмі блізкіх адносінах многія гады, ён ніколі мне нават не намякнуў, што ў яго жыцці быў такі цьмяны эпізод. Прытым тайным супрацоўнікам спецслужбаў камуністычнай Польшчы быў ён удвая даўжэй чым Валенса, бо з 1958-га па 1970-ты год. Але пра гэта я даведаўся толькі тады, калі сам ён прызнаўся ў 2007 г. Раней, праўда, часта ўспамінаючы сваё жыццё, калі гутарылі мы, седзячы за даўжэзным сталом у яго доме ў Крынках, паўтараў мне: „Юрка, нельга пражыць жыцця беспамылкова, амаль кожны нешта мае на сваім сумленні”. Даваў зразумець, што і ён не да канца „чысты”. Але мне і ў галаву не прыходзіла, што на думцы меў менавіта сваю скрываную агентурную дзейнасць. Здавалася, што гаворыць пра нейкія звычайныя жыццёвыя ўчынкі ці рашэнні, якіх проста шкадуе.

На пачатку 2006 г. у „Часопісе” перадрукавалі мы артыкул Тамаша Данілецкага з „Бюлетэня Інстытуту Нацыянальнай Памяці”, пра „двух літаратараў” – Сакрата Яновіча і былога „ўбоўца” Аляксандра Амільяновіча. Тэкст быў напісаны на аснове рапартаў службы бяспекі ды агентаў з 60-тых гадоў, якія пераняў ІНП. Нават тады Яновіч не заікнуўся, што і ў яго калісь былі сувязі з бяспекай. Аднак аўтар артыкула добра ўжо пра гэта ведаў. На пачатку тэксту даў пра гэта зразумець, пішучы што „жыццё Сакрата Яновіча ёсць прыкладам балюча складанага заблытання ў рэчаіснасці Польскай Народнай Рэспублікі, з якога немагчыма было выйсці без глыбокіх ранаў”. Але ніхто на такое папяраджэнне не звярнуў увагі і ўсё крыху прыціхла больш чым на год. У міжчасе Тамаш Данілецкі прапанаваў мне, або каб я папрасіў кагосьці з нашага асяроддзя прыйсці ў ІНП і пераглянуць папкі з дакументамі пра беларускі рух у Народнай Польшчы. Тлумачыў, што яму і іншым асобам звонку цяжка ў іх разабрацца. Але папраўдзе справа была ў тым, каб інфармацыя пра агентурную дзейнасць Яновіча выйшла ад кагосьці з нас, а не ад палякаў. Папка супрацоўніка TW „Kostuś” (такую меў мянушку) ляжала тады проста зверху. Данілецкі спадзяваўся, што я або хтосьці з маіх сяброў завязем такую інфармацыю Яновічу ў Крынкі і тады ён сам публічна прызнаецца да супрацоўніцтва з бяспекай ды разлічыцца з гэтай драмы з мінулага. Аднак такая просьба была недастаткова рашучая, перададзеная завельмі агульна. Я нічога не дадумаўся. Данілецкі – сёння гэта добра ведаю – баяўся, што польскія шавінякі – заядлыя ворагі Яновіча, першыя знойдуць тую папку ды зробяць скандал на ўсю Польшчу. На шчасце ажно да такога не дайшло, бо ў апошні момант Яновіч, аднак, сам да ўсяго прызнаўся і тлумачыўся.

Быў гэта час, калі першы раз да ўлады у Польшчы дайшла партыя Права і справядлівасць. Хаця кіравала краінай (у кааліцыі з „прыстаўкамі”) надта коратка, бо толькі два гады, то між іншым паспела ўвесці свой закон аб люстрацыі. Быў пашыраны круг асоб, якія гэтаму падлягалі, між іншым на журналістаў.

Памятаю як сёння той люстрацыйны вэрхал амаль дзесяцігадовай ужо даўнасці. Закон увайшоў у жыццё, хаця не ўсе яго запісы былі адпаведна сфармуляваныя і адназначна акрэсленыя. Таму ў канцы Канстытуцыйны суд яго ўрэшце скасаваў. Але, пакуль так сталася, Інстытут Нацыянальнай Памяці парассылаў люстрацыйныя фармуляры ўсім суб’ектам закона. Прыйшлі яны і ў нашу рэдакцыю.

Спачатку цяжка мне было разабрацца, хто з нас у „Часопісе” падлягае люстрацыі, хто журналіст, а хто не. Каб высветліць справу, скантактаваўся я з Тамашом Данілецкім з беластоцкага аддзела ІНП, з якім знаёмы я яшчэ з ранейшых часоў, калі працаваў ён у беластоцкай рэдакцыі „Газеты Выборчай”. Мой сябра праверыў дзе трэба і ўстанавіў, што ў выпадку рэдакцый невялікіх як наша, люстрацыі павінны падлягаць пастаянныя аўтары. На другі дзень я перадаў, або парассылаў поштай, фармуляры ўсім, што былі на той час у рэдакцыйным калектыве, у тым ліку і Сакрату Яновічу. А я, памятаю, склаў ажно дзве люстрацыйныя заявы, бо яшчэ як рэдактар „Гарадоцкіх навін”, чаго ад мяне патрабаваў дырэктар Дома культуры ў Гарадку (як выдавец).

Сакрат Яновіч, калі атрымаў той жа фармуляр дэкларацыі, збянтэжыўся. Але калі ўпэўніўся, што люстрацыйны закон датычыць, аднак, і яго, напісаў праўду і адаслаў мне дэкларацыю, а яе копію паслаў у… меншасны дэпартамент Міністэрства ўнутраных спраў і адміністрацыі з просьбай „o dalsze wskazówki”. У міністэрстве спачатку не ведалі што з гэтым зрабіць, але ўрэшце ліст адаслалі назад з занатоўкай, што адрасатам павінен быць ІНП, а міністэрства нічога да гэтай справы не мае. Тады немагчыма ўжо было далей скрываць праўду, бо даведаліся пра ўсё журналісты з беластоцкіх газет. Хаця не ведаю дакладна ў які спосаб і ад каго канкрэтна. Было гэта ў чэрвені 2007 г. Шум трываў усяго месяц часу. Хутка настала лета і ўсё прыціхла.

Калі гляджу на ўсё гэта пасля амаль дзесяці гадоў, калі ад трох гадоў Сакрата Яновіча няма ўжо ў жывых, я спакойны, што ў апошні момант паспеў ён – крыху дзякуючы мне менавіта – увольніцца ад цяжару, які насіў у сабе доўгія гады. Тое, што пасля дзесяцігоддзяў прызнаўся да 12-цігадовага супрацоўнцтва са Службай бяспекі ў глыбокія часы Народнай Польшчы, не пашкодзіла яму – пайшоў з гэтага свету як славуты польскі беларус, выдатны пісьменнік і заслужаны беларускі дзеяч. Адышоў у хвале. Паспеў гучна адсвяткаваць яшчэ юбілей 75-годдзя. Без аніякага сораму за сваю агентурную даўным-даўно дзейнасць.

Але каб Яновіч сам да гэтага не прызнаўся, а праўду выявіў хто іншы, нават пасля яго смерці, у гісторыі застаўся б, на жаль, кімсьці абняслаўленым, ляснула б уся яго легенда.

Сакрат Яновіч часта падкрэсліваў, што нельга ацэньваць гісторыю і калісьнія ўчынкі цяперашнімі меркамі і сучаснымі катэгорыямі. Трэба памятаць, што паўвеку таму ўсім жылося складана, цяжка. Немагчымым было жыць незалежна, побач сістэмы, якая мела дастаткова розных спосабаў і інструментаў, каб падпарадкаваць сабе кожнага.

Цікава, ці тыя маладзёны, якія так цяпер ахвотна лаюць быўшых агентаў бяспекі, самі ў той час на іх месцы абараніліся б перад агентурнай сеткай, не паддаліся б падману ці абсурдальнаму падпарадкаванню ўладзе, не палакоміліся б на дадатковыя грошы ці нейкія прывілеі…