Tamara Bołdak-Janowska. Język prosty (2)

2. Jeszcze o historycznym strachu. Działa on na zasadzie rezonansu morficznego. Strach jednej osoby przenosi się na grupę i na wszystkich. Jak u zwierząt i ptaków. Pierwsza osoba zwykle nie jest anonimowa i o tym strachu pisze lub głośno mówi, więc za chwilę wszyscy są w strachu, ale w wyniku rezonansu morficznego w strachu są nawet ci, którzy tej osoby nie słyszeli. Podobnie dzieje się z innymi uczuciami. Udzielają się morficznie rezonansowo. Strach historyczny jest też przekazywany pokoleniowo, a więc udziela się w pionie i rezonansowo w poziomie. Powód: „Bo od wieków ta czy inna większość traktowała nas źle”; „Bo większość, traktująca nas źle, zmieniała się w zależności od zmiany granic, więc nadal nie wiemy, która będzie nas uciskać za pochodzenie, za język, i boimy się na zapas, a dobrze wiemy, że nigdy nasze granice nie były trwałe”. Czy ten historyczny strach zanika? To strach egzystencjalny. Strach heta ni świetapohlad. Niektórzy politycy podtrzymują przy życiu ten egzystencjalny strach. I jich prastareły świetapohlad, ali jany tut-siud jaho ŭzdybywajuć i robicca straszno. Aliż heta tolki żmieńka takich palitykaŭ. Prychodziać i adychodziać. Możam zbycca hetaho strachu. Możam apawiadać swajo świetasuzirańnie i raz na zaŭsza zbycca hetaho durnoho histarycznaho strachu.

Mamy 21. wiek. Niebawem ludzie wymieszają się w jedną i jedyną ludzkość planety. Języki też się wymieszają i stworzymy nową ogólnoludzką trasiankę, bo w tym mieszaniu się narodów na początku każdy będzie władał co najmniej pięcioma językami, jak było w WKL, i wyniknie z tego nowa trasianka. Być może powstanie trasiankowa angielszczyzna plus języki ojczyste. To nie taka daleka przyszłość. Zatem trzeba dbać o języki, aby nie stawały się tylko domowymi, aby jak najwięcej z ich słownika przeniknęło do tej przyszłej trasianki, już nie tylko europejskiej, ale i światowej, a przynajmniej europejskiej.

Jeszcze o obywatelskości. Obywatelskość bycia Amerykaninem jest nadrzędna w stosunku do każdej etniczności i dlatego wojna domowa z powodu chcenia bycia panem ze strony jednej etniczności jest tam wykluczona. Początki tego obywatelskiego państwa nie były jednak takie różowe, wszak duszono rdzenną etniczność Indian. Dusiły ją wszystkie inne etniczności. Ale obecnie, jak powinno być w państwie obywatelskim, w udanym eksperymencie: liczy się obywatelskość bycia Amerykaninem. Oczywiście Amerykanie mają mentalność mocarstwową, bo przecież Ameryka jako taka to mocarstwo ze swoją indoktrynacją, wewnętrzną i zewnętrzną.

W imperium rosyjskim, w bliskim mocarstwie, mamy coś podobnego, co jednoczy: „russkij mir”. W założeniu „russkij mir” nie jest tożsamy z etnicznością rosyjską. „Russkij mir” ma zastąpić obywatelstwo jako nadrzędne w stosunku do etniczności. Wszystko byłoby w porządku, gdyby słowo „russkij” nie pokrywało się zarazem z dominująca etnicznością, z byciem Rosjaninem, gdyby nie ta w gruncie rzeczy etniczna nazwa „russkij mir” dla obywatelstwa.  Czy ta nazwa będzie rzeczywiście znaczyła tyle, co obywatelstwo w ogromnym państwie o nazwie Rosja? Na razie wzbudza strach u wielu. Na dodatek w samej nazwie państwa występuje etniczność rosyjska. Rosyjskość a ruskość. Tego się już tak nie odróżnia jak przed wiekami i przez wieki. Rosjanie odróżniają „russkij” od „rossijskij”. Ja też odróżniam. Jednak wiele narodów w Rosji i tych, które wybiły się na niepodległość, słowo „russkij” traktuje jako pragnienie dominacji ludzi o narodowości rosyjskiej. A jeszcze przecież na Rosji do dziś ciąży negatywne postrzeganie jej z powodu tradycji rozbiorowych. Na pozostałych państwach, biorących udział w rozbiorach Polski, ta niechlubna tradycja już tak nie ciąży. W ogóle odeszła w niepamięć. Rosję ciągle to obciąża, ponieważ ona tego nie przedyskutowała, nie przeżyła widzenia się cudzymi oczami, nie przeprosiła. Powinna za tamte rozbiory sprzed wieków? Skoro to wszystko żyje w pamięci… Jednak Rosja za jeden rozbiór przeprosiła, za pakt Ribbentrop-Mołotow, oficjalnie, poprzez Dumę. A Niemcy przeprosili Polaków za ostatni rozbiór? Ten, żywy w pamięci, w wyniku paktu Ribbentrop-Mołotow?

Kiedy bywałam w Sajuzie, słyszałam mnóstwo języków naraz i nikt nie mówił poprawnie w języku rosyjskim, poza inteligencją. Na dworcach kobiety wykrzykiwały po białorusku: „Słuchajcie, pan, dajcie mnie bilet u Miensk”. Nawet komuna nie zdusiła narodowościowego tygla, zastępując „russkij mir” „sowietskim mirom”. Jednakże jak długo „russkij mir” będzie oznaczał zarazem etniczność Rosjanina, tak długo będzie uchodził na zewnątrz i wewnątrz za program mocarstwowy Rosjanina, jego dominację, zwłaszcza że w mediach jest tam w ciągłym ruchu określenie „odin narod” w stosunku do etniczności ukraińskiej i białoruskiej (na chwilę wracam do tego tematu, już poruszonego w innym szkicu), a to pozostaje postrzeganiem wielkoruskim, zresztą hołubionym w każdym tym mirze, czy to był carski ruski mir, czy to sowiecki mir. Wielkoruskość, jej retoryka, ciągle obecna w rosyjskich mediach, wzbudza niepokój u wszystkich, którzy uznawani są za „odin narod”. Nie ma spokojnej rzeczowej dyskusji w mediach w tej sprawie z udziałem tych, kogo uznaje się za „odin narod”. Żadna wojna domowa nie rozwiąże tej kwestii. Być może „russkij mir” ma sens jako jednocząca obywatelskość w ogromnym mozaikowym państwie, ale wtedy należy się pozbyć wielkoruskiego postrzegania tej sprawy i odrzucić termin „odin narod”. Trzeba też dobrej woli ze strony narodów, niegodzących się na bycie „odnim narodom”, na konstruktywne rozmowy w tej sprawie, a nie na jedynie wojenny zapał, morze krwi.

Mocarstwa są do siebie podobne. Oba obecnie mają debilizującą pop­kulturę, ponoć łącznik narodów w państwie etnicznie mozaikowym. Oba uważają się za coś szczególnego, za „naród wyjątkowy”. Oba obrażają się wzajemnie z tego powodu. Jedno drugiemu wypomina poczucie bycia „wyjątkowym narodem”. W obu jeśli coś jest wyjątkowego, to inteligencja, intelektualiści, pozostający poza debilizującą popkulturą i skuteczni w formowaniu opinii publicznej. W stosunku do mocarstwa są dwa uczucia: nienawiści i miłości. Umiarkowanego, rozeznanego, trzeźwego stosunku nie ma.

Najgorsze wersje: mocarstwo chce światowej dominacji solo; mocarstwo pragnie się odbudować i wessać byłe ziemie; mocarstwo chce odtworzyć się, bo było mocarstwem przed wiekami – tak się dzieje z kalifatem. Inna wersja: mocarstwo ma ciągoty kolonialne, bo przez wieki kolonizowało. Kolonie wyzwoliły się poprzez krwawe wojny narodowo-wyzwoleńcze, ale i w nich zachowują się dwa uczucia dla byłego pana: miłości i nienawiści.

Jeszcze gorsza wersja: mocarstwa walczą przeciw sobie o strefy wpływów, nie licząc się z żadnym mniejszym państwem, z jego ludnością i bardzo dbają, aby w żadnym z tych lekceważonych państw nie pojawił się prezydent- osobowość, ani osobowość w kulturze. Nie chcą tam ludzi myślących, twórczych, niezależnych. Nie chcą tam rozwoju, tylko organizują liczne „terapie szokowe”, nawet w postaci wojny domowej, aby tylko „zająć” ludzi walką o przeżycie, przydusić i zdusić wszelkie inne pragnienia, przede wszystkim wszelką myśl i każdą twórczą jednostkę.

Jeśli chodzi o WKL, to przez wieki było rozszarpywane przez nasze bliskie mocarstwo, bo sprawny duży państwowy organizm pod jej bokiem nie leżał w jej mocarstwowym interesie. Zresztą były tu dwie negatywne tendencje: z jednej strony Polacy chcieli polszczyć wszystko, co ruskie, a z drugiej strony Rosja chciała, żeby wszystko, co ruskie, należało do niej. Wynikła historyczna kotłowanina ze słowem „ruski”, aż stało się wyzwiskiem w Polsce. Początkowo ziemie WKL zwano ruskimi; wschodnie języki słowiańskie Księstwa też zwano ruskimi. Z czasem ta ruskość zrosła się z Rosją, z jej pragnieniem wchłonięcia wszystkiego, co ruskie. Nie da się już przywrócić pozytywnego znaczenia tego słowa w Polsce, ale ma ono pozytywny walor historyczny, kiedy opowiadamy, czym było WKL. A na początku było tak, całkiem prosto: Wielkie Księstwo Litewskie rywalizowało z Wielkim Księstwem Moskiewskim i odwrotnie. Górę wzięło to „odwrotnie”. I zaszłość historyczna trwa. Byłe Wielkie Księstwo Moskiewskie zmieniło się w mocarstwo. Wiekami rwane na kawałki Wielkie Księstwo Litewskie, chcące być polskie (z Polską), lub chcące być ruskie w swym początkowym statusie (ruskie, własne, nie rosyjskie), a w końcu ani ruskie, ani polskie, w końcu porwane na kawałki, do dziś jęczy z bólu i do dziś żyje w nim język prosty. I w tym języku prostym opowiadamy sobie w domu nasz ból, a czynimy to w kilku państwach, nawet w litewskim, i co więcej, czynią tak litewscy Polacy. Niedobry historyczny stan, kiedy krzywda wciąż jest świeża. Jeszcze gorzej: niektóre narody z WKL zaczynają wariować o dominację w mozaikowym byłym kawałku ziemi po WKL, aż leje się krew. Tu i tam przeszkadzają im historyczne pamiątki po Polakach. Jakbyśmy nie żyli w 21 wieku. W 21 wieku trzeba się przyzwyczaić do życia pośród wielu narodowości, nawet tych dla nas egzotycznych. Inne rozwiązanie nie istnieje. Wkrótce każde państwo będzie wielonarodowe. O tym trzeba zacząć myśleć poważnie, a nie rozwijać postawy szowinistyczne.  Obecnie mamy do czynienia ze zmianą organizmu europejskiego państwa narodowego na wielonarodowy.  Ta zmiana jest nieodwracalna. To tragiczna zmiana, bowiem państwo narodowe napełnia się nieszczęśliwymi ludźmi, uchodźcami. A dopiero co każde takie państwo wpadało w rozpacz z powodu obawy roztopienia się w wielonarodowej Europie i ludzie krzyczeli: my chcemy być sobą! Ludzie w popłochu wybierali szowinistycznych przywódców, organizowali lekcje patriotyzmu.

Język prosty… Pamiętacie słowo „musi”? To wersja „musić” o znaczeniu: zdaje się; zapewne; mam wrażenie; chyba; coś mi się wydaje. Musi jon ni pryjedzia. Musi wam zdajecca, szto u nas na wioscy ŭsio takoja dziŭnaja, niprywycznaja? Musi ŭże zima budzia. Musi ja ŭże chutko pamru. Musi karowa hałodna, bo ryczyć. Musi ty paśpiaszyŭsa. Musi ty zaŭsim zdureŭ. Musi nam heta nijak ni wyjdzia.

Słowo to Białorusini przenosili do swojej polszczyzny, nawet dość poprawnej: Musi on nie przyjedzie. Pani to musi pierwszy raz jest u nas? Pani to musi nieprzyzwyczajona do wiejskiego życia? Musi ona źle nastawiła zegarek. Musi zegarek źle chodzi. Musi krowa głodna. Musi ty zapomniał wziąć jedzenie. Musi tobie nie chce się iść na ten bal.

Teraz słowo to zniknęło z języka polskiego. W języku polskim mamy ciągle do czynienia z pospolitym bykiem w postaci „wziąć”. Pa prostu byłoby: Uziać. Tamu my hawaryli pa polsku prawilno: wziąć. U niewykształconych brzmiało to: „wziońć”.

„Proszę siąść” do niedawna brzmiało na Podlasiu: siada; albo: niech siada. Co tak stoi. No niech siada. Gdzieniegdzie jeszcze tak mówią. Miejscowy językowy koloryt polskiego Wschodu znika z literatury. Czy to Wschód? Nie. Tylko geograficznie.

Ma się dobrze obrzydliwe określnie: „ściana wschodnia”. Już lepsze byłoby: „nasz dziki wschód”. Określenie „ściana wschodnia” dyskwalifikuje jej mieszkańców jako jakichś niedorozwiniętych podludzi. Oni nie żyją na ścianie, tylko w domach, jak wszędzie. I majam tut prastuju mowu z WKL. Jaszcze żywie.

Nigdzie nie ma takich czerwonych olszyn, jak na Podlasiu. Ich pnie dosłownie krwawią. Na podmokłych łąkach woda jest czerwona. Od Moniki Stępień wiem, że szeptuchy mówią o krwawiącej ziemi. Według nich ziemia krwawi tylko na Podlasiu. Tylko tu tak się wiąże z ludźmi, poprzez wspólną krew. Ależ wiemy, że to żelazo zabarwia wodę i stojące w niej olszyny. Mimo tej wiedzy widok czerwonej wody i czerwonych drzew poraża, i wydaje się tajemnicą, zarazem krwotokami ziemi. I człowiek natychmiast myśli, że tu ziemia krwawi ludźmi, którzy ginęli masowo w czasie każdej wojny. Tędy biegły wszelkie fronty, od wieków, i trup ścielił się gęsto. Pamiętam, że z rozkopanych przez kolej buhrów wytoczyły się czerwone czaszki. Nasza czyrwonaja ziamla. Kachajcia jaje. Kachajcie jaje prastuju mowu.

A cipier pasprobuju napisać na prastoj mowie moj lubimy fiłasaficzny siońniajszy pohlad: żyćcio heta ławina żyćcia. Żyćcio heta ni adzinocznaja żyćcio. Kali paczujam, szto żyćcio heta ławina żyćcia, zabaczym ŭsio, szto z nami zwiazano. Ptuszka, listok, wada, ahoń, plita, pieczka, wajna, miartwiacy za humnom, wawiorka, koszka, hryby, nasza mowa, chata, padworko, ciućki i karowy, pieśni i kałychanki, szlub, kalarowyja dyjamenty ranicaju u lesnaj paŭcini, nasza sztadzionnaść, zajcy, morkwa, bulba, draniki, wiaczera, kaladki, pascha, wuhal, drowy, treski, naszy bliskija ludzi i czużyja, katorych my baczyli, ali z jimi ni paznajomilisa i ni pahawaryli. Usio, szto my piarażywali, baczyli, ci rabili, dobraja i złoja, heta ławina żyćcia, razam z ptuszkami, jabłykami i żwiarynaju. Ławina żyćcia adychodzić razam z nami. A hetaho ŭsiaho było tak mnoho. My pamiatajam, szto nas było mnoho u adnom mieści, u naszaj wioscy. Razjechalisa. Mnohija paŭmirali.  Tolki u Narejkach za adzin hod 2015 umiarło wosim starych ludziej. I ni adnaho dziciaci tam nima. Chibo szto jakojaś dzicia prywiaziem siudy letam, z Warszawy ci Biełastoku, ci nawat zza hranicy, ali heta dzicia nikoli siudy ni wierniacca na zaŭsza. Moża kaliś letam znoŭ na adzin dzianiok. Druhija ludzi stawiać sabie tut nowyja raskosznyja chaty. Dzie tam chaty! Heta praŭdziwyja wiły i amal siadziby. Nowyja ludzi jakijaś złosnyja, nadutyja, z nikim ni razmaŭlajuć, i sabaki i jich na padworku wielizarnyja i złosnyja. I nam choczacca płakać. Pływie nowaja ławina czużoho żyćcia. Nowuju ławinu życia budzia chtoś apawiadaŭ. Chutko, moża zaŭtra, a moża za paŭwieka.

Siońnia nichto jaje, hetaj ławiny nowaho żyćcia, jaszcze ni apawiadaja.