Konstanty Kalinowski (Kastuś Kalinoŭski) w świadomości Białorusinów w Polsce

4. W ciągu kolejnych lat na łamach „Nivy” i „Białoruskich kalendarzy” przypominano postać Konstantego Kalinowskiego, utrwalając go tym samym w świadomości Białorusinów Białostocczyzny, głównie w kontekście jego pochodzenia, „Mużyckiej Praudy” oraz kierowania powstaniem styczniowym. Podkreślano głównie aspekty socjalny i klasowy oraz internacjonalistyczny jego działalności. Postać Kastusia Kalinouskiego w latach 60. wprowadzono do programu nauczania języka białoruskiego. Wincuk Skłubowski na łamach „Nivy” pisał o „Mużyckiej Praudzie” zgodnie z duchem czasów: „Яна несла ў народ праўду аб інтэрнацыянальнай дружбе і брацтве працоўных мас – вольных народаў, праўду, якая здзейснілася пасьля Кастрычніцкай Рэвалюцыі і вызвалення польскага народа ад фашысцкай няволі і панскага ярма” (В. С., Мужыцкая Праўда, „Ніва”, nr 12, z dn. 20.03.1960 r., s. 4). Podkreślał internacjonalizm w czasie powstania styczniowego: „Студзеньскае паўстанне 1863 г. дае вымоўныя прыклады супрацоўніцтва і інтэрнацыянальнай дружбы рускага, польскага, беларускага і літоўскага народаў. Яно было справай перадавых слаёў гэтых народаў і нічога супольнага з гістарычнай праўдай не мае прадстаўленне яго як барацьбы польскага і рускага народаў. Два напрамкі ў студзеньскім паўстанні: „белых” і „чырвоных”, іх адносіны да справы сацыяльнага вызвалення працоўных мас, з’яўляюцца ілюстрацыяй, што сапраўды народны рух ёсьць рухам інтэрнацыянальным, тады калі рух эксплуататарскіх класаў, рух скіраваны супраць працоўных – з’яўляецца нацыяналістычным” (В. Склубоўскі, За нашу і вашу свабоду, „Ніва”, nr 5, z dn. 3.02.1963 r., s. 1-2). Stwierdzał, że „Інтэрнацыянальная дружба братніх славянскіх народаў, выкутая супольнай барацьбой у час студзеньскага паўстання, развівалася і ўмацнялася надалей у супольным змаганні пралетарыяту і працоўных мас Расіі, Польшчы і Беларусі” (В. Склубоўскі, За нашу і вашу свабоду. Рэвалюцыйныя дэмакраты, „Ніва”, nr 6, z dn. 10.02.1963 r., s. 5; Patrz także: В. Склубоўскі, Кастусь Каліноўскі – патрыёт і інтэрнацыяналіст, Беларускі каляндар 1978, Беласток 1977, s. 119-126). Na podstawie artykułów Wincentego Skłubowskiego można zauważyć wyraźne dopasowywanie ideologii Konstantego Kalinowskiego do współczesnej ideologii komunistycznej, głoszącej internacjonalizm klasy robotniczej i chłopstwa.

Działalność i publicystyka K. Kalinowskiego stały się przedmiotem badań naukowych Aleksandra Barszczewskiego i Franciszka Biernikowicza (Ф. Берніковіч, Проблескі і цені польска-беларускага супрацоўніцтва ў час студзеньскага паўстання, (w: Навуковы зборнік, Беласток 1964, s. 61-71). W 1961 r. Aleksander Barszczewski opublikował artykuł „Aгляд публіцыстычна-літаратурнай спадчыны Кастуся Каліноўскага” (А. Баршчэўскі, Aгляд публіцыстычна-літаратурнай спадчыны Кастуся Каліноўскага, (w: Навукова-літаратурны зборнік і беларускі каляндар 1961, Беласток 1960, s. 61-91). Podsumowując działalność Konstantego Kalinowskiego Aleksander Barszczewski stwierdzał: „Каліноўскі верыў у гістарычны сэнс і паспяховасць сялянскай рэвалюцыі, бачыў у ёй будучыню сваёй айчыны. Не быў ён праціўнікам аб’яднаньня Літвы і Беларусі з вызваленай з-пад царызма дэмакратычнай Расіяй. У канкрэтных умовах успыхнуўшага паўстання 1863 года спалучаў лёсы Беларусі і Польшчы, разлічваючы на магчымасці незалежнага існавання сваёй краіны і сяброўскага сужыцця з вызваленай з-пад царскай тыраніі Польшчай. Усё сваё жыццё і дзейнасць падпарадкаваў Каліноўскі інтарэсам сялянскіх імкненняў і надзей, з якіх чэрпаў ён сваю ідэалогію і ў ажыццяўленні якіх бачыў сэнс свайго існавання і сваёй смерці”. Aleksander Barszczewski jeszcze kilkakrotnie wracał do tematu K. Kalinowskiego w artykułach w „Kalendarzach Białoruskich” na 1974 r. i na 1988 r. (А. Баршчэўскі, Кастусь Каліноўскі (да 110 гадавіны смерці), (w: Беларускі каляндар 1974, Беласток [brw], s. 63-68;  А. Баршчэўскі, Кастусь Каліноўскі (да 150 гадавіны з дня нараджэння), (w: Беларускі каляндар 1988, Беласток 1988, s. 92-97).

W „Nivie” przedstawiano także polskie publikacje na temat Konstantego Kalinowskiego i powstania styczniowego. Magister Tomasz Plackowski, powołując się na wspomnienia Jakuba Gieysztora, przedstawił poglądy obozu „białych” na Konstantego Kalinowskiego: „Мемуарная літаратура з’яўляецца сур’ёзнай крыніцай, дазваляючай глыбей вывучаць студзеньскае паўстанне. Датычыць гэта асабліва малавядомых фактаў, або такіх, аб якіх нічога не гаворыцца ў іншых крыніцах. Выказваючы такое меркаванне, маем тут на думцы таксама і справу дзейнасці Кастуся Каліноўскага. На аснове мемуараў мoжам не толькі ўдакладніць факты звязаныя з яго дзейнасцю, але і паказаць адносіны да яе з боку прадстаўнікоў паасобных палітычных груповак падчас паўстання – дзеячоў, прадстаўляючых лагер  Чырвоных і Белых. (…) Белыя займалі падвойную пазіцыю ў адносінах да Каліноўскага” (T. Пляцкоўскі, Кастусь Каліноўскі ва ўспамінах прадстаўніка Белых, „Ніва”, nr 28, z dn. 15.07.1962 r., s. 1, 4).

W 1963 r. pojawił się pomysł utworzenia w Hajnówce Muzeum im. Konstantego Kalinowskiego. Na łamach „Nivy” opublikowano apel do czytelników o zbiór eksponatów, które miałyby charakteryzować kulturę materialną południowo-wschodniej Białostocczyzny (Зварот Прэзідыум ГП БГКТ у справе збору экспанатаў для музея імя Кастуся Каліноўскага, „Ніва”, nr 34, z dn. 25.08.1963 r., s. 1). Projektem budowy tego muzeum zainteresował się nawet I sekretarz KW PZPR w Białymstoku Arkadiusz Łaszewicz (Г. Валкавыцкі, Віры…, s. 55).

W 1964 r. przypadała 100. rocznica tragicznej śmierci Konstantego Kalinowskiego. Na łamach „Nivy” informowano o książce Zygmunta Kosztyły i Ryszarda Kraśko „Z historii powstania styczniowego na Białostocczyźnie” (Паўстанне 1863 года і беларусы. Беларусіяна, „Ніва”, nr 11, z dn. 15.03.1964 r., s. 5). Maciej Konopacki w okazjonalnym artykule przedstawił Wiktora Kordowicza, autora książki „Konstanty Kalinowski” (Warszawa 1955), i jego zainteresowania bohaterem powstania styczniowego (М. Канапацкі, Стагоддзе трагічнай сакавіцкай раніцы, „Ніва”, nr 12, z dn. 22.03.1964 r., s. 3). Zamieszczono przy okazji zdjęcia Konstantego Kalinowskiego i miejsca na Górze Zamkowej w Wilnie, gdzie według tradycji ustnej pochowano go po straceniu. 21 marca 1964 r. w siedzibie ZG BTSK w Białymstoku odbyła się specjalna akademia. Z referatami o życiu i działalności Konstantego wystąpili Franciszek Biernikowicz i Aleksander Barszczewski. Instruktor Wiera Juszczuk przeczytała wiersz i fragment opowiadania Alesia Barskiego o Konstantym Kalinowskim. W części artystycznej wystąpił także teatralny zespół amatorski ze wsi Pawły z dwoma przedstawieniami „Валодзін гальштук” і „Боты”. Pokazano także film radziecki (мх., У 100 гадавіну смерці К. Каліноўскага, „Ніва”, nr 13, z dn. 29.03.1964 r., s. 2; (мх), У 100 гадавіну смерці К. Каліноўскага, (w: Беларускі каляндар 1966, Беласток 1965, s. 118). W 1962 r. Aleś Barski napisał wiersz „Kalinowski”:

На Плошчы Лукішскай сьнягамі цярушыць,

Вецер бясшумна канае ў змроку.

Я бачу, як ціха з далін Беларусі

Ідзе Каліноўскі ўпэўненым крокам.

Устала над плошчай у позе фатальнай

Аднарукая шэрая сьмерць – шыбеніца.

І жэстам бязьлітасным і разьвітальным

Больш не пазволіць ні марыць, ні біцца

Стаю ў натоўпе… надзея канае…

Ратунку не можа тут быць для героя.

А сэрца набраклае чорным адчаем,

Аб цудзе стыхійным, гарачае, мроіць.

 – Шляхціц Каліноўскі прысуджаны к сьмерці. –

Словы на плечы ляглі, як цагліны.

 – Гэта вы, шляхцічы – прапаведнікі сьмерці,

Я быў і астаўся навек селянінам.

І гэтыя словы, як крэдо, як штандар,

Як кліч запаведны народнае справы,

Узняў Каліноўскі над царскаю бандай

Над крокам апошнім да сьмерці і славыю

(А. Барскі, Каліноўскі, (w: Тварам да шыбеніцы. Кастусь Каліноўскі і Паўстаньне 1863-1864 гадоў у беларускай і летувіскай паэзіі. Анталогія, рэд. Я. Янушкевіч, Ракаў 2013, s. 80).

 

W 1964 r. okazało się, że na budowę domu pomnika Konstantego Kalinowskiego w Białymstoku zebrano zbyt mało środków. Były redaktor naczelny „Nivy” stwierdzał: „Няўдачай закончылася ініцыятыва пабудовы дома-помніка Кастусю Каліноўскаму ў Беластоку. Сабралі ўсяго 140 тысяч злотых. Сума не павялічвалася, і старшыня пабудовы (ён жа і старшыня ВК ФАН) Станіслаў Юхніцкі вызначыў на 10 верасня хаўтуры: „Na posiedzeniu tym będzie podjęta decyzja odnośnie wykorzystania zebranych pieniędzy  i ustalenia daty likwidacji działalności Komitetu”. Паклікалі мы камітэт прылюдна і з фанфарамі, зматвалі вудачкі ціха і сарамліва ў цесным пакойчыку-кабінеце старшыні Беластоцкага жыллёвага кааператыва на алеі 1 Мая, 20. У той час Гарадок вяршыў свой прыгожы пачын – пабудову дома культуры. Не хапала грошай на абсталяванне бібліятэкі і чытальні. Мы і прапанавалі перадаць сабраныя ахвяраванні гарадоцкаму камітэту. Той, у сваю чаргу, абавязаўся назваць „Дом” імем слаўнага земляка. Так яно і сталася. Шырока адгукнуўся ніўскі заклік збіраць кніжкі для Гарадка” (Г. Валкавыцкі, Віры…, s. 83). O przekazaniu zebranych środków na wyposażenie biblioteki i czytelni Domu Kultury w Gródku i o nadaniu mu imienia Konstantego Kalinowskiego informowano też na łamach „Nivy: „Улічываючы грамадскую ініцыятыву і прызначэнне аб’екта, Камітэт пабудовы помніка Кастусю Каліноўскаму вырашыў прыйсці з дапамогай гарадчанам і пераказаў на Дом культуры ў Гарадку 140 тыс. зл. Нядаўна прэзідыум гэтага Камітэта пабывала ў Гарадку і супольна з Камітэтам будовы дома культуры абмеркавала мэту выкарыстання пераказаных на Дом грошай. Было вырашана, што пойдуць яны на абсталяванне бібліятэкі і чытальні. Пастаноўлена таксама назваць Дом культуры ў Гарадку імем Кастуся Каліноўскага і стварыць у Доме куток, прысвечаны нашаму слаўнаму земляку. Гэтыя пастановы заслугоўваюць на ўсебаковую падтрымку. Як месца, так і аб’ект, выбраны вельмі трапна. Гарадок – гэта ж амаль бацькаўшчына Кастуся Каліноўскага. Тут асабліва жывымі з’яўляюцца слаўныя традыцыі вялікага барацьбіта за „нашу і вашу свабоду”. Нездарма ў часы гітлераўскай акупацыі мясцовы партызанскі атрад меў імя Кастуся Каліноўскага” (У Гарадку Дом культуры імя Кастуся Каліноўскага, „Ніва”, nr 44, z dn. 1.11.1964 r., s. 1-2). Uroczyste otwarcie Domu Kultury zaplanowano na rocznicę Rewolucji Październikowej – na 7 listopada. Przeniesiono je jednak na 1965 r. ze względu na opóźnienia związane z wykończeniem sali kinowej: „Камітэт пабудовы Дома культуры вырашыў цяпер крыху пачакаць і зрабіць урачыстасць адкрыцця, калі будзе гатовы цэлы аб’ект. Па-другое, вырашана адпаведна падрыхтавацца і да самой урачыстасці. Між іншым, складаецца мастацкая праграма, у якой ганаровае месца займе постаць Кастуся Каліноўскага. Калі будаўнікі стрымаюць слова, адкрыццё дома-помніка можна будзе прыўрочыць да 127 гадавіны з дня нараджэння Кастуся Каліноўскага (21 студзеня 1965 г.)” ( Адкрыццё Дома культуры імя Кастуся Каліноўскага ў 1965 годзе, „Ніва”, nr 47, z dn. 22.11.1964 r., s. 3). Ostatecznie otwarcie Domu Kultury w Gródku odbyło się 6 czerwca 1965 r.: „Фінал высакароднага грамадскага пачыну – урачыстае адкрыццё Дома культуры імя Кастуся Каліноўскага. Прыгожы, добра абсталяваны культурны аб’ект – гордасць гарадчан – пабудаваны пры выдатнай дапамозе мясцовага насельніцтва. Будзе служыць Гарадку і цэлай аколіцы. Будзе ўшаноўваць імя слаўнага сына Беластоцкай зямлі, выдатнага правадыра студзеньскага паўстання, палымянага беларускага рэвалюцыянера Кастуся Каліноўскага. А гэта імя забавязвае (У доме Кастуся, „Ніва”, nr 26, z dn. 27.06.1965 r., s. 3). W „Nivie” zamieszczono fotoreportaż Henryka Rogozińskiego. Dom Kultury uroczyście otworzył sekretarz KC PZPR, poseł Ziemi Białostockiej – Władysław Wicha. Wśród oficjalnych gości byli też sekretarz KW PZPR S. Rubczewski, przewodniczący Komitetu Budowy Pomnika K. Kalinowskiego, poseł S. Juchnicki, dyrektor departamentu Ministerstwa Kultury Cz. Kałużny, zastępca przewodniczącego WRN E. Szczepański. W foyer znalazło się gipsowe popiersie Konstantego Kalinowskiego. Z tej okazji Wiktor Szwed poświęcił wiersz budowniczym Domu Kultury im K. Kalinowskiego w Gródku:

З бацькоўскай вёскі Мастаўляны

Мо’ і не раз праз Гарадок

Ішоў з наборам палымяным

„Мужыцкай праўды” ў Беласток.

Складаў з вялікаю адвагай

Свае бунтарскія радкі,

Распальваў сэрцы пад сярмягай,

Ішлі змагацца дзецюкі.

Ішлі на панскія палацы,

За пот, за голад, мазалі.

Ішлі свабоды дамагацца,

Хлеба, правоў сваіх, зямлі.

За незалежныя краіны,

За Польшчу і за Беларусь,

За дарагі народ загінуў

Ў няроўнай барацьбе Кастусь.

Аддаў жыццё за наша шчасце,

За волю, роўныя правы.

Адкрыты нашы сэрцы насцеж

У іх Кастусь вечна жывы”.

 

(В. Швед, Кастусю Каліноўскаму, „Ніва”, nr 27, z dn. 4.07.1965 r., s. 3).

(Працяг будзе)