Młyn nad Narewką

Rozdział III

Polskość w białoruskim ogrodzie

 

I oto już ta powikłana opowieść szybkimi słowy zmierza do źródeł wspomnień własnych.

Pamięć to tajemnicza rzecz istnienia, bez której nie otwierają się żadne drogi życia. Własna pamięć jest najtrudniejsza do uchwycenia w rygory myśli – jest także spuścizną po pamięci świata.

Nim się urodziłem i zacząłem snuć pierwsze wątki wokół rozproszonych postrzegań, przyszedł na świat bój brat Jerzy, a ojciec zbudował w Wołkowysku własny dom. Został kolejarzem i przy węźle centralnego dworca założył swoje nowe gniazdo rodzinne.

Były pierwsze lata dwudzieste XX wieku i niepodległa znowu Polska rozsiadła się na dawnych ziemiach kresowych mocą historycznej pamięci i ryskiego Traktatu. Jak kokosza rodziła już pisklęta zdrowe, ale też dziwnie kalekie. Katolicyzm stał się religią państwową, ale moi prawosławni rodzice ochrzcili mnie w prawosławnej cerkwi. W mojej metryce urzędowej brzmi to w skrócie tak:

„Do kancelarii cerkwi Piotra i Pawła w Wołkowysku przybyli Aleksander Kabatc i jego żona Anna Kabatc z domu Grycuk z dzieckiem płci męskiej i oświadczyli, że 11 stycznia 1930 roku przyszedł na świat ich syn, któremu nadano imię Ewgenij…”.

Ojciec, choć wierzący, nie był człowiekiem religijnym. Postawił w swym młodym życiu w młodym państwie na zawodową karierę solidnego, konsekwentnego kolejarza i tej służbie oddał swe zdolności i siły. Nie demonstrował narodowego pochodzenia ani wyznaniowej przynależności, bo w jego sytuacji nie ułatwiało by to awansu społecznego, a chciał się znaleźć w swoim profesjonalnym środowisku przynajmniej wśród „srebrnej” hierarchicznie inteligencji. [Supplement 5: „Wołkowysk Centralny i Miasto”, druk w Czasopisie].

Mama natomiast, zajęta domem, utrzymała swoje przywiązanie do prawosławia jawnie i po sąsiedzku, zaprzyjaźniając się z rodzinami o pochodzeniu białoruskim [Pietruszko], mieszanym [Szypenbejlowie] na naszej Staszica ulicy lub rosyjskim [Zdanowiczowie] na sąsiedniej, Żeromskiego i chodząc często w ich towarzystwie do cerkwi w mieście.

Przez pewien czas rodzice w domu rozmawiali ze sobą po białorusku, przy czym mama, Anna, była zawsze Niurą, a ojciec, Aleksander, Saszą. Katolickie otoczenie i polityczna poprawność asymilacyjna wymagały jednak polskości, toteż zarówno brat, jak i ja od razu zostaliśmy poddani rygorom polonizacji i od dziecka mówiliśmy tylko po polsku, zachowując polskie imiona nawet w zdrobnieniu: Jurek i Gienek [Gieniuś dla najbliższych].

W losach szerzej rodzinnych owa państwowa polityka polonizacji przyłożyła swoją pieczęć wymagań w taki sposób, że wujek Władek, by zachować swoje zatrudnienie w policji, musiał zmienić swoje imię Włodzimierz na Władysław i nazwisko Martyniuk na Martyniak, a potem z ciocią Manią przejść na katolicyzm i wziąć ślub w narewkowskim kościele. Jako polski policjant musiał też wyrobić w sobie patriotyczny „czuj duch!”, więc kiedy po kilku latach odwiedziliśmy z mamą jego dom w Ostrołęce, gdzie mieliśmy już za towarzystwo bliskich nam pokoleniowo dzieciaków, Lusię i Lubka, otrzymaliśmy od wuja w prezencie – dla obrony ojczyzny – brat kapiszonowy pistolet, a ja blaszana szabelkę…

Naturalną drogą wprowadzającą dzieci i młodzież w świat polskości była oczywiście szkoła. Nauczanie i wychowanie w duchu narodowo-katolickim wspomagały towarzyszące jej odpowiednie organizacje i stowarzyszenia, zwłaszcza harcerstwo, co odgrywało atrakcyjną rolę podczas wakacji. Moich rodziców nie stać było na wysyłanie nas na pełnowartościowe kolonie i obozy, korzystaliśmy zatem z kolejowych półkolonii, gdzie zostałem zuchem.

Przez pewien czas nic nie budziło tu żadnych wątpliwości, przeciwnie, mieściło się w porządku wzrostu, tak wkraczało się przecież na stopnie wiedzy i kultury powszechnej, pozostającej istotą oświaty. Chłopcu w moim wieku wręcz to imponowało, świat się robił ciekawszy, wielorako dostępny, bardziej zrozumiały. Także doraźnie atrakcyjny, pociągający żywiołowością swojego ruchu, gdy z jednej strony defilowało wojsko z orkiestrą lub wyruszało na manewry z garnizonowych koszar [3-ci Pułk Strzelców Konnych], a z drugiej wielki węzeł kolejowy w służbie pędzących w daleki świat pociągów.

Ojciec był wyraźnie pod urokiem swoich kolejowych możliwości. Po służbie wojskowej w okrucieństwie wojny i czasu nieraz bezmyślnych rozkazów, tu, na kolei, czuł niemal twórczy porządek, zrozumiałą odpowiedzialność, która na zawsze oddaliła go od roli i dominacji sił przyrody. Prenumerował codzienną gazetę „Dzień dobry”, odbywał kursy dokształcające, udzielał się kulturalnie, grając w teatrze przy Domu Kolejarza. Palił papierosy z ustnikiem, regularnie uczęszczał do łaźni na terenie parowozowni. Oglądał się za dziewczynami, wkrótce kupił rower i zainstalował radio telefunken z wysoką anteną na podwórzu. To radio, potężna heterodyna, to dopiero była Polska, ba, to świat cały! Siadywałem przy nim z nosem przy skali i magicznym oku, czując się jak na latającym, bajkowym dywanie – jeszcze nim zacząłem czytać, a czytać zacząłem szybko i dużo…

Mama też była dumna z radia, z męża, z tego całego nowego gniazda z drewnianym, lecz oszalowanym własnym domem, z chlewikiem, kurnikiem, sławojką, z kartoflanym pólkiem na zapleczu, więc nie w pełni wyobcowana ze swej wiejskiej ojczyzny mogła się tu czuć dobrze, jak prawdziwie na swoim. A jednak lgnęła do tamtego rodzinnego obejścia pod puszczą, do ojca i matki przy pracy, by pomóc im czasem w robocie, na której się znała, zwłaszcza w sezonie zbiorów i pokosów, ale też by pochwalić się swoim potomstwem i by je z tym pierwszym gniazdem rodzinnym oswoić. Narewka nie była daleko, czterdzieści parę kilometrów drogą żelazną, niezbyt kosztowną, bo kolejarze mieli bilety bezpłatne i zniżkowe także dla swoich rodzin. Toteż święta mieliśmy zawsze podwójne, katolickie w Wołkowysku i prawosławne w Narewce, co dla dzieciarni, a spotykało się jej tam coraz więcej, było frajdą zaiste wspaniałą! Na Boże Narodzenie pojawiali się tu kolędnicy z prawdziwego zdarzenia. Stawali za oknem z wielką gwiazdą wirującą, oświetloną świeczkami, śpiewając i odgrywając całe jasełkowe przedstawienia. Stwarzali niesamowity nastrój, gdy wychynąwszy z mroku nocą gromadą przebierańców, zaglądali do okien, czasem zamarzniętych w obrazach tajemnych jak ikony, za którymi skupiali się oczarowani dorośli i dzieci.

Trwalsze i liczniejsze stawały się najazdy wakacyjne. Niewiele lat pozostawało do drugiej wojny, ale wszystkie one zapisywały się w pamięci nowego pokolenia z podobną siłą tych niemal egzotycznych przeżyć. Z wyjątkową emocją opowiada mi o tym kuzynka Lusia z Martyniaków Niewierko:

„Myślę, że warto wspomnieć, jaką ważną rolę dla nas, dzieci, spełniał dziadek, opowiadając nam bajki. Pamiętam, jak wszystkie dzieci, jakie w tym czasie były w gospodarstwie, siadały obok dziadka, a on z widoczną przyjemnością opowiadał nam tę, o która najczęściej dopominaliśmy się: „Pokaci goroszok”…

I uzupełnia innym ciekawym wrażeniem:

„Wydaje mi się, że zamiłowanie tej rodziny, co wyniosłam z własnych obserwacji, do rzeczy pięknych jest cechą całego narodu białoruskiego. Te ogródki kwiatowe u Twojej mamy i cioci Tani były pełne pięknych floksów, groszków, nasturcji, pachnącej maciejki, georginii…W domu zadziwiały rękodzieła, jak makaty na ścianach czy portiery u drzwi, co pewnie pamiętasz… Bluzki i sukienki były ozdobione haftem krzyżykowym. Panie zawsze się pięknie ubierały, modnie, zresztą i nas, dzieci, modnie ubierały”.

Ale dla mnie w tym czasie i w tych głęboko rodzinnych okolicznościach ważny był problem języka. Wszyscy tam ze sobą mówili po białorusku. I miejscowi, tutejsi, ale też wszystkie cioci i wujkowie zjeżdżający tu w odwiedziny. Nawet ciocia Mania z Ostrołęki, mama cytowanej kuzynki Lusi, katoliczka z musu, powracała tu do swojego języka i do cerkwi. Przywożone dzieci mówiły po polsku i do nich tak czasem mówiono, choć po krótkim czasie rozumiały już wytwarzany na ich potrzebę swoisty volapu`k. Nosiłem się z tym problemem w dwojaki sposób. Najpierw mądrząc się, że wszak z powiatowego miasta pochodzę i mogę traktować wieś z góry, potem spostrzegając, że ta wieś w domu dziadka jest jednak inna niż wokół, owszem, pozbawiona prądu wieczorami posługuje się naftową lampą, ale przecież z wielu innych powodów jest atrakcyjna, ma swoje łąki, lasy i rzekę, tedy musiałem jej przyznać niejako prawo do autonomii w mojej buńczucznej, szczenięcej polskości. Kiedy zobaczyłem, jak dom wujka Filipa, cioci Naści i moich kuzynek Wali i Haliny wzbogaca się o eleganckie, gięte krzesła, identyczne jak nasze w Wołkowysku, kiedy spostrzegłem, jak tańczą młodzi wujowie i ciocie przy muzyce z płyt na gramofonie z tubą i korbką, a po drugiej stronie rzeki, w sąsiedztwie domu dziadka Konstantego na Biehlukach, maszerują młodzi, wakacyjni obozowicze, kierowani rozkazem w nieznanym mi języku: „ein, zwei, szalej, arbach!”, zrozumiałem, że świat jest większy niż ten mój szkolny i że ja wiem o nim za mało.

Nie nauczył się mówić po białorusku, ale wsłuchiwałem się w tę mowę z coraz większym zainteresowaniem i potrzebą jej rozumienia w tysiącach słów, wyrażeń i znaczeń. Gubiłem się w ich treści, sensie ludowości, gdy pasałem krowy z zaprzyjaźnionym pastuchem lub gdy wracałem na oklep z nocnego wypasu koni. Jakbym utkwił w przekonaniu, że są ci ludzie dziwną i, co gorsza, bierną częścią mojej polskości. I wtedy powracały mi w pamięci różne porzekadła językowe moich rodziców, choć może bez ich gorzkiego przesłania. Jedno zbawia grą słów: „Kab ja kali, kamu, czaho jakoje. Kali ja nikoli, nikomu, niczoho, nijakoho, to naszto mnie toje!” Dźmuki, charakteryzowała mama rodaków i cytowała: „Pasiejau dzied hreczku, baba każe mak. Niachaj tak, niachaj siak, niachaj budzie z hreczki mak!”.

Nie wiedziałem jeszcze, jak piękne na tej ubogiej mierzwie wyrastają dzieła i ogrody. Zdarza się tak w historii, choć trzeba umieć je wypatrzeć. Wypatrzyłem moją polskość w tym białoruskim ogrodzie. Ale czy to wystarczy, żeby ją zrozumieć? W gnieździe dziadków Juliana i Konstantego ta prawda nie wystarczyła.

 

Eugeniusz Kabatc