Okiem urbanisty, Janusz Korbel

Powinienem może zatytułować ten felieton „O słabościach demokracji”, bo przecież urbanistyka to już termin z zamierzchłej przeszłości. Dzisiaj krajobraz kształtują przeróżne interesy i inwestorzy, a nie plany służące dobru ogólnemu. W mojej miejscowości wybudowano niedawno na nowo uliczkę z chodnikami po obu stronach. Po co chodniki, po których nikt nie chodzi przy uliczce, którą samochód jedzie raz na pół godziny? Może wystarczyłby jeden, jak w miasteczkach w wielu regionach świata? Może lepiej było wydzielić pas dla ruchu rowerów, albo urządzić kwietnik, żeby było ładniej – rowerami jeździ tu więcej osób niż samochodami. Profesor Kozak z Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych UW w rozmowie z G. Sroczyńskim „Co wymyśli chodnik, czyli polska atrapa rozwoju” (Gazeta bizWyborcza, 30.05.2015) odpowiadając na pytanie, na co wydajemy pieniądze z Unii, odpowiada, że: „Na wszystko co się da zrobić z betonu – drogi, chodniki, budynki”. Wylany beton, asfalt czy ułożona kostka bauma nie myślą i nie spowodują automatycznie rozwoju, nawet pożądanego rozwoju zrównoważonego. W istocie chodzi nam nie o wzrost, a o tworzenie nowych miejsc pracy w oparciu o zastane wartości przyrodnicze i kulturowe. Te właśnie wartości wyróżniają nasz region.
Kozak ma niewątpliwie rację, pisząc że to nie sieć dróg decyduje o rozwoju regionu, lecz ludzie tam żyjący i wartości związane z regionem. Największe hotele białowieskie, w tym czterogwiazdkowy sieci Best Western „Żubrówka”, powstały w krótkim czasie zanim jeszcze zrobiono remont szosy i wiele lat po likwidacji kolei do Białowieży. Inwestorów przyciągnęła sława Białowieży jako ostatniej puszczy Europy, parku narodowego i żubrów (efekt pracy uczonych przyrodników). Prof. Kozak komentuje dalej: „Burmistrzowie biednych miast ze wschodniej Polski, którzy na międzynarodowych targach próbują zdobywać inwestorów, słyszą: „Nie inwestujemy, bo… tego… macie kiepskie drogi… ciężko dojechać” i dodaje: „A co by pan powiedział sympatycznemu burmistrzowi z biednego kraju? Jesteście za głupi i nie macie specjalistów? Mówi się coś, co nie rani”.
Przybywa więc w kraju ulic – nawet w szczerym polu – i chodników, których potem nie ma kto odśnieżać i po których nikt nie chodzi. A nowymi drogami młodzi tylko szybciej wyjeżdżają do dużych ośrodków miejskich i za granicę. Rozwój potrzebuje oczywiście infrastruktury, ale dużo bardziej potrzebuje planu i mądrej idei! Plan to myślenie o całości, a nie o tym, żeby jak najwięcej zabetonować. Gminy natomiast chcą skorzystać z dotacji i zabetonować, wybudować ile się da. Skoro dają, to trzeba brać. Moim zdaniem dotacje powinny przede wszystkim być wykorzystywane do obowiązkowych planów dla każdej gminy i powiatu. Wielkim kosztem naszej kulawej demokracji jest oddanie ogromnych kompetencji w ręce gmin. Ten koszt płacą zarówno wartości przyrodnicze, jak i kulturowe. Lokalne samorządy kierują się przecież interesem społeczności, które nie są zainteresowane wartością celów! Interesują ich korzyści własne, a nie odłożone w czasie. Obywatele chcą coś dostać (najlepiej dotacje do własnej kieszeni), a zdecydowanie nie chcą się ograniczać w imię słabo rozumianej przyszłości, czy jeszcze bardziej niezrozumiałego „większego dobra”, w imię jakiejś większej całości i „odłożonych” korzyści. Pokazuje to dramatycznie sytuacja z wielkimi wiatrakami energetycznymi, które niszczą najpiękniejsze krajobrazy, a których nie powstrzymują żadne protesty, bo ktoś na tym zarabia. Nikt nie chce miejscowych planów zagospodarowania, bo taki plan, czyli miejscowe prawo tworzone z myślą o całym obszarze, wskazywałby gdzie co można, a czego – z powodów wartości ogólnych – nie można (także wiatraków). A co nas obchodzi to, co jest za naszym płotem, chyba, że cień nam rzuci na NASZĄ działkę? Patrząc na krajobraz Polski mam wrażenie, że wszystkie samorządy w kraju nie chcą planów. Tradycyjny krajobraz Podlasia błyskawicznie zamienia się w chaos, bo decydują indywidualne korzyści sprawców tego chaosu.
Problem z oddaniem szerokich kompetencji w ręce lokalnych samorządów polega na tym, że niestety na wszystkim się nie znamy. Kiedy jestem chory, słucham lekarza, kiedy zepsuje mi się auto, jadę do mechanika, ale o krajobrazie i przestrzeni, w której żyjemy, decyduje lokalny plebiscyt i popularne osoby wybrane do rad gmin. Pewnie chcą jak najlepiej, ale kierują się własnymi opiniami i „wiedzą” płynącą z lokalnej kultury i tradycji. I właśnie w ten sposób często tę prawdziwą lokalną kulturę niszczą. Kiedy mówimy o środowisku społecznym czy przyrodzie, to tradycja często okazuje się po prostu „ciemnymi przesądami”. Chociaż każdy obywatel zasługuje na taki sam szacunek, to jednak jako istoty biologiczne różnimy się w umiejętności rozpoznawania skutków swojego działania. W rozmowie z naukowcami z Uniwersytetu Warszawskiego usłyszałem o badaniach, które wykazały, że sukces w biznesie i innowacji odnoszą często osoby w pewien sposób „upośledzone” – nie posiadające zdolności rozpoznawania daleko idących skutków. Można też powiedzieć, że „upośledzone” są osoby rozpoznające te cele, bo to im nie pozwala robić kariery tu i teraz. Można być bardzo empatyczną, serdeczną osobą, a zarazem nie rozpoznawać szerszych skutków działań. Ponieważ jednak nasze wyzwania wykraczają poza „świadomość plemienną”, warto odwoływać się do szerszej perspektywy. Niestety, zostaliśmy sprowadzeni do mechanizmów ewaluacji efektów i nakładów, które widzą tylko liczby i kwoty pieniędzy. Przykładem są w mojej okolicy projekty Life. W dolinie uregulowanej w XIX wieku rzeczki Łutowni (żeby było jak spławiać drewno) pojawiły się bobry i zaczęły budować tamy. Ktoś by pomyślał, że to dar Boży, bo puszcza jest Dziedzictwem Ludzkości z powodu jej naturalności i bobry „za darmo” renaturalizują zniszczoną przez ludzi dolinę, podnosząc wartość naszego dziedzictwa. Jednak w ramach projektu Life jest tam realizowany projekt ochrony jednego gatunku – orlika krzykliwego – który potrzebuje łąk. Chroniąc orlika Lasy Państwowe koszą łąki. Tamy mogą spowodować zalanie części łąk, co utrudni pracę maszyn, więc „dla ochrony przyrody” postanowiono tamy zniszczyć, a bobry wystrzelać. W rozliczeniu projektu liczą się hektary odtwarzanych łąk i kwoty wydanych pieniędzy. Ktoś na tym zarobi, korzyści sprawców będą niewątpliwe, ale wartość celów wątpliwa bardzo. Podobnie jak z tymi chodnikami po obu stronach lokalnych uliczek i z drogami w szczerym polu. Na koniec napiszę, że artykuł/rozmowa G. Sroczyńskiego z Markiem W. Kozakiem wcale mi się nie podoba. Trafnie opisał budowanie niepotrzebnych chodników i dróg, ale nie zauważył, gdzie leży przyczyna. Chcę wierzyć, że to właśnie w gminach zacznie się rodzić oddolny ruch samorządowy skierowany na wartościowe cele, a nie tylko szybkie korzyści. Im szybciej wrócimy do planowania przestrzennego, tym większa jest szansa na realizację bogatych celów skromnymi środkami i powrót do zaufania społecznego.