Svaja mova, ci asobnaja?.. (10/2014)

Z Uladzimiram Koščankam, navukovym, supracoŭnikam Centra dasliedavanniaŭ bielaruskaj kuĺtury movy i litaratury Nacyjanaĺnaj akademii navuk Bielarusi, hutaryć Mahdaliena Pietruk.

 

Uladź, vy linhvist pa adukacyi, supracoŭnik Centra dasliedavanniaŭ bielaruskaj kuĺtury, movy i litaratury i realizatar mnohich prajektaŭ, u asnovie jakich zakladziena pašyrennie bielaruskaj movy, asabliva ŭ sfiery, kampjutarnych technalohij. Usio heta zrazumiela, alie kali heta pieraklasci na prostuju movu? U čym zakliučajecca budzionnaja praca bielaruskaha linhvista?

Josć roznyja napramki ŭ linhvistycy i adpaviedna roznyja zadačy. Što tyčycca toj pracy, jakoj zajmajusia ja i maje kaliehi, to jana paliahaje ŭ tym, kab bielaruskaja mova miela svaju prysutnasć u kampjutarnaj sfiery i jak maha šyrej, kab byla nie prosta movaj interfejsaŭ, a dobra raspracavanaj movaj dlia roznych technalohij. Ja ŭ pryvatnasci pracuju nad stvarenniem Nacyjanaĺnaha korpusu bielaruskaj movy (pratatypam užo možna karystacca: http://bnkorpus.info) i lieksičnych baz zviestak, jakija patrabujucca dlia daliejšych raspracovak: sistem aŭtamatyčnaha pierakladu, sistem hienieracyi maŭliennia, prahram pravierki arfahrafii, aŭtamatyzavanych infarmacyjna-pošukavych sistem, tezaŭrusaŭ, antalohij i h.d.

Dlia čaho heta my ŭsio robim? Dy ŭ pieršuju čarhu dlia vyžyvannia bielaruskaj movy. Zrazumiela, što bielaruskaja mova sionnia znachodzicca nie ŭ liepšym stanoviščy i naša zadača – padtrymać jaje, nie dać joj znoŭ zajmieć status “nieraspracavanaj” movy ciapier užo ŭ sfiery kampjutarnych technalohij.

Vy zjaŭliajeciesia adnym sa stvaraĺnikaŭ stratehii zachavannia i razviccia bielaruskaj movy, u asnovie jakoj zakladzieny vopyt valijcaŭ, irlandcaŭ i inšych narodaŭ, što sutyknulisia z prabliemami pieradačy svaich moŭ nastupnym pakalienniam nośbitaŭ. Jakija samyja asnoŭnyja vykliki, što stajać pierad rupliŭcami na nivie bielaruščyny sionnia?

Kali my pačynali raspracoŭvać Stratehiju, to haloŭnymi metami byli:  1. Pavieličennie koĺkasci nośbitaŭ bielaruskaj movy,  2. Zabiespiačennie mahčymasciaŭ dlia ŭžyvannia bielaruskaj movy, 3. Paliapšennie staŭliennia da bielaruskaj movy.

Zdajecca, što sionnia z metaj numar try Stratehii my ŭžo majem našmat mienš prabliem, jak heta bylo, kali my pačynali jaje stvarennie. U apošnija dva hady davialosia supracoŭničać z mietrapalitenam, čyhunkaj i transpartnikami Minska ŭ spravie pašyrennia bielaruskaj movy i translitaracyi nazvaŭ stancyj z bielaruskaj movy litarami lacinskaha alfavita, to ja ŭsiudy sustreŭ prychiĺnaje staŭliennie da bielaruskaj movy. Vyniki hetaha supracoŭnictva josć. Užo pa darozie ŭ Minsk vy zaŭvažycie zmieny ŭ afarmlienni čyhunačnych prypynkaŭ, infarmacyjnych stendaŭ i ŭkazaĺnikaŭ na vakzalach. Kali pajedziecie na mietro ŭ Minsku ci zaŭvažycie infarmacyjnyja ŭkazaĺniki i stendy dlia turystaŭ u centry horada, to ŭbačycie novuju sistemu navihacyi, dzie prysutničaje bielaruskaja mova i anhlijskaja mova z translitaracyjaj ulasnych nazvaŭ z bielaruskaj z dapamohaj nacyjanaĺnaj sistemy translitaracyi, jakaja hruntujecca na bielaruskaj lacincy.

Tut taksama nazirajucca stanoŭčyja tendencyi. Nie toĺki ŭ Minsku, alie i ŭ inšych haradach Bielarusi i navat u zamiežžy adčyniajucca kursy bielaruskaj movy. Treba adznačyć, što josć nie toĺki hramadskija inicyjatyvy, a i niekatoryja pryvatnyja firmy abviascili nabor u hrupy dlia vyvučennia bielaruskaj movy (u tym liku dlia dziaciej), univiersitety i h.d.

U svaju čarhu dziaržava taksama musić zabiaspiečyć umovy dlia pašyrennia vykarystannia bielaruskaj movy. Josć stymul vučyć niejkuju movu kali maješ pierspiektyvu jaje vykarystannia. Napryklad, pierspiektyvu chacia b atrymać vyšejšuju adukacyju na bielaruskaj movie.  A pakuĺ u sistemie bielaruskich VNU bielaruskaja mova pradstaŭliena minimaĺna – na joj amaĺ niemahčyma atrymać adukacyju za vykliučenniem niekatorych humanitarnych spiecyjaĺnasciej, što viadzie ŭ svaju čarhu da skaračennia siarednich škol z bielaruskaj movaj navučannia.

Siarod stanoŭčaha jašče možna nazvać pryniaccie “Zakonu ab zvarotach”. Ciapier, kali ty pišaš u liubuju ŭstanovu ci firmu na bielaruskaj movie, to i adkaz musić być na bielaruskaj movie. Treba skazać, što Zakon boĺš-mienš pracuje i haloŭnaje, što nie vyklikaje niejkaha surjoznaha piarečannia. Chacielasia b, naturaĺna, kab i pry prosta ŭ hutarcy čynoŭniki pierachodzili na movu naviednika. Taksama zusim niadaŭna byŭ raspracavany navučaĺna-mietadyčny komplieks dlia acenki ŭzroŭniu valodannia bielaruskaj movaj “Siertyfikat bielaruskaj movy jak zamiežnaj”. Testy rychtavalisia na asnovie Ahuĺnajeŭrapiejskich kampietencyj valodannia zamiežnaj movaj: vyvučennie, vykladannie, acenka (CEFR).

Alie znoŭ-taki, takaja Stratehija razviccia bielaruskaj movy musić być pryniataja na dziaržaŭnym uzroŭni.

Jak z punktu hliedžannia linhvista bačycca vam inicyjatyva Jana Maksimiuka – Svoja.org, jakaja maje na mecie pramocyju  svajoj movy?

Ja vystupaŭ i vystupaju za ŭmacavannie roli dyjaliektaŭ, za zjaŭliennie tekstaŭ na hetych dyjaliektach i h.d., alie tut, zdajecca, nie toj vypadak, bo ja čytaju pra “piśmovy standart novaj uschodnieslavianskaj movy — padliaskaj, na dyjaliektach jakoj razmaŭliajuć pryblizna 50 000 liudziej va ŭschodniaj častcy Poĺščy, što zaviecca Padliaššam (i, mahčyma, nia mienš za 500 000 liudziej u Bielarusi i Ŭkrainie, alie hety lik pakuĺ nie paćvierdžany).” Tut liudzi, vidavočna, stvarajuć novuju movu i ja nie zusim ujaŭliaju jak u adnaho naroda (bielarusaŭ) budzie dzvie movy. U takim razie tre prama kazać, što stvarajecca i novy narod (pra heta i sviedčyć lozunh “Svoja mova, svôj vybur, svôj los…”). Niešta padobnaje ŭžo bylo ŭ Bielarusi ŭ vyhliadzie prajekta zachodniepalieskaj movy M. Šeliahoviča, dzie, praŭda, usio skončylasia tym, što Paliessie – heta častka “Rusi-Rossii”. Padobnyja prajekty ja liču palityčnymi, a nie linhvistyčnymi, tamu na hetym i spyniusia.

Apošnim časam na Padliaššy zrabiŭsia papuliarnym fejsbukavy profiĺ “Howorymo po swojomu”. Hety prajekt u pieršuju čarhu skiravany da moladzi i maje na mecie papuliaryzacyju havorak vakolic Bieĺska Padliaskaha, Siemiatyč i Hajnaŭki. U zabaŭliaĺnaj formie moladź sprabuje viarnucca da dyjaliektaŭ dziadoŭ, kab supraćstajać palanizacyi. Jak heta vyhliadaje z vašaj pierspiektyvy i ci isnujuć padobnyja rehijanaĺnyja prajekty ŭ Bielarusi?

Paŭtarusia: ja – za papuliaryzacyju i pašyrennie sfiery ŭžytku dyjaliektaŭ. Padobnaja inicyjatyva zdajecca dobraj, alie mianie biantežyć hieahrafičnyja miežy hetaj akcyi, jana achoplivaje niedzie 25% ad terytoryi, dzie žyvuć bielarusy na Padliaššy. A astatnija što, jany nie svaje? Taki padychod pracuje na razdzialiennie.

U Bielarusi, na žaĺ, dyjaliekty zaniadbanyja i zboĺšaha bytujuć toĺki ŭ vusnaj formie. U svoj čas TBM vystupala z inicyjatyvaj vydavać pieryjodyku na miascovych dyjaliektach z metaj ich zachavannia, alie daliej za inicyjatyvu sprava nie pajšla.

Jak u takim vypadku spalučyć dobryja namiery rehijanalistaŭ i liudziej, jakija zajmajucca pramocyjaj bielaruskaj litaraturnaj movy?

Dy prosta nie prydumliać rovar i novyja movy, a vyvučyć vopyt inšych krain. Napryklad, u Charvatyi na čakaŭskim dyjaliekcie isnuje litaratura, alie pry hetym svajo miesca zajmaje i litaraturnaja charvackaja mova. U nas ža, navat pry minimaĺnych adroznienniach, užo adrazu stvarajuć movu. Taja ž padliašskaja mova – heta ŭžo treciaja sproba stvaryć niejkuju movu aby nie bielaruskaja. Da hetaha byli zachodniepalieskaja i haĺšanskaja ŭ Litvie. Dumajecca, što treba pracavać na zjadnannie, a nie na razjadnannie.

Litaraturnaja mova nie musić być stoadsotkavym adpaviednikam niejkaj havorki, jana moža navat vieĺmi istotna adroznivacca ad havorak. Kali my kažam pra niejkuju bavarskuju havorku ŭ Niamieččynie, to ni ŭ koha i sumniennia nie ŭznikaje, što heta niamieckaja mova, choć taja havorka značna adroznivajecca ad niamieckaj litaraturnaj movy. U nas ža dva halosnyja nie takija, piać sloŭ adroznivajecca i ŭžo mova inšaja. Vandrujučy pa Bielarusi, časta sutykajusia z tym, što ŭ liudziej u celym slabaja pryviazka svaich havorak da bielaruskaj litaraturnaj movy: razmaŭliaju z liudźmi na litaraturnaj bielaruskaj, a jany sa mnoj na havorcy i kali pytajusia na jakoj movie ja z imi razmaŭliaju, to ŭsie ŭpeŭniena kažuć, što «pa-našamu; pa-tutejšamu; pa-svojmu», alie dakladna nie pa-bielarusku, «bo bielaruskaja mova zusim nie takaja». Heta zviazana ŭ pieršuju čarhu nie z linhvistyčnymi rečami, a z tym, što bielaruskaja mova i identyčnasć majuć slabyja pazicyi navat u samoj Bielarusi – bielaruskaja mova ŭžo praciahly čas u historyi hraje druhasnyja roli na terytoryi Bielarusi, jana nie vieĺmi prestyžnaja, tamu i nośbity roznych havorak starajucca ŭchilicca ad asacyjacyi svajho dyjaliektu z slabaj bielaruskaj litaraturnaj movaj.

Nam usim treba pracavać na toje, kab bielaruskaja litaraturnaja mova nabyla prestyž i tady situacyja budzie inšaja, a pakuĺ majem varyjanty, padvaryjanty, movy, mikramovy i h.d. Takaja situacyja dakladna nie spryjaje kansalidacyi.