«Трапінка» да дыялогу

У Дварку Русо ў Свінароях каля Нараўкі група сяброў Пушчы, аматараў прыроды і энтузіястаў міжкультурнага Падляшша, жыхароў Нараўкі і яе ваколіц, гасцей з усяго рэгіёну і розных частак Польшчы і Еўропы стварылі «Трапінку – Асацыяцыю дзеля дыялогу». Хочуць яны садзейнічаць міжкультурнасці Падляшша, спрыяць развіццю гэтага незвычайнага рэгіёну, раздумваць над яго феноменам і ствараць прастору для сустрэч і дыскусій пра ўсё, што ім здаецца важным. Запрашаюць усіх да патрымкі сваіх дзеянняў.

19 снежня 2015 г. згуртаванне завяршыла ўсе фармальнасці і «Трапінка» была зарэгістраваная. Людзі згуртаваныя вакол сталі працаваць афіцыйна і запрасілі ўсіх прыхільнікаў уступаць у асацыяцыю. Згуртаванне зарэгістраванае ў сталіцы Нараўчанскай гміны, але ёсць сярод іх людзі з усёй Польшчы і іншых краін. У іх няма пастаяннай сядзібы. Таму зацікаўленыя ў членстве ў асацыяцыі і яе дзейнасці могуць звязацца з імі, адправіўшы запыт па электроннай пошце:

tropinka@tropinka.org.

Трапінкаўцы ў дзеяннях

Дні калі збіраюцца трапінкаўцы вельмі багатыя. Рады ўдзельнічаць яны ў розных мерапрыемствах. Адным з іх быў паказ фільма «Інакіня», пастаўленага Праваслаўным брацтвам з Гайнаўкі, другім – вечар рэлігійнай паэзіі «Праваслаўе ў паэтычным слове». Сардэчна запрашалі ўсіх на дэбаты, арганізаваныя наконт павелічэння высечак у Белавежскай пушчы, лічыўшы, што гэтая тэма, такая важная для нашага рэгіёну, павінна стаць прадметам сур’ёзнай дыскусіі, выходзіўшай за межы вузкага кола спецыялістаў і не павінна спыніцца, калі сціхне шум у СМІ. Хацелі мець магчымасць гаварыць з усімі зацікаўленымі бакамі. Запрашалі ўсіх, хто мае ў душы лёс Белавежскай пушчы і заклікалі прыняць удзел у розных абмеркаваннях. Рэкамендавалі сустрэчу аб альбоме Дарафея Фіёніка пад загалоўкам «Бежанства. Дарогі і вяртанні 1915-1922». «Ён хацеў гаварыць, але ніхто не хецеў слухаць» – расказвала Віялета Шымусяк-Парэда пра свайго дзеда-бежанца; дзед сваю гісторыю ў рэшце рэшт запісаў. Адкрыты крыху выпадкова ягоны дзённік пачаў жыць сваім жыццём … Паказалі фільм пра «Сярожу», чалавека з пушчы, якую ён называе «часткай раю на зямлі» – ідэйны камуніст кідае партыйны білет, ідзе ў праваслаўную семінарыю, у год ваеннага становішча ўступае ў сялянскую «Салідарнасць», а затым 30 гадоў будуе драўляныя хаты, карчмы, цэрквы. Калі ў яго спыталіся, ці будаўніку не шкада, што столькі драўніны ў лесе марнуецца, адказаў: «У свеце няма нічога дарма. Гэта наша багацце, якое мы павінны прадаваць не ў выглядзе кубічных метраў драўніны, але як цікавы, не меўшы аналагаў ва ўсім свеце свет прыроды. Тут мы можам убачыць, як ён выглядаў». Выслухалі сярод зорак вечара таксама беларускага музыку Змітра Вайцюшкевіча-Тодара. Збіраліся каб паглядзець новыя эпізоды серыі «Чытанне Пушчы» рэжысёркі Беаты Хыжы-Чалпінскай), творы легендарных аўтараў польскіх фільмаў пра прыроду – Бажэны і Яна Валеніцкаў, якія знялі больш за 50 фільмавых аповедаў – у асноўным пра Белавежскую пушчу, у тым ліку два першыя серыялы пра польскую прыроду, рэалізаваныя для TVP SA: «Пульс дрымучага лесу» і «Сага пра першабытны лес». Цыкл «Чытанне Пушчы» распавядае пра Белавежскую пушчу і людзей (стваральнікаў культуры, навукоўцаў, філосафаў, журналістаў, натураведаў), якія трактуюць пушчу як месца сваёй мары, каб жыць, працаваць або весці даследаванні. Гэта не праграма строга натуральная, а хутчэй філасофская казка пра прыроду, адносіны чалавека да яе, і наша месца ў ёй. Усе раздзелы цыклу можна паглядзець па адрасе: //bialystok.tvp.pl/17669970/czytanie-puszczy.

Вярнуліся да тэмы

старых садоў,

якую ініцыявалі некалькі гадоў таму. Удалося ім адгарадзіць 0,5 га зямлі, на якой маюць намер стварыць калекцыю мясцовых традыцыйных відаў яблыні, грушы і слівы. Мэтай ініцыятывы з’яўляецца не толькі захаванне выміраючых старых сартоў, але і іх размнажэнне і распаўсюджванне. Вельмі хочуць, каб сабраць калекцыю усіх сартоў садовых дрэў, якія да гэтага часу захаваліся на Паўночным Падляшшы. Для гэтага будуць інвентарызаваць старыя сады або асобныя дрэвы, каб апісаць іх, адзначыць разнастайнасць і ўзяць памаладкі для прышчэпак. Разумеюць, што не ў стане справіцца самі з гэтым, таму просяць усіх аматараў смачнай садавіны, якія яе пах і смак памятаюць з дзяцінства, каб уключыліся ў іх дзеянні. Гэта не аднаразовая ініцыятыва. Інвентарызацыя і прышчаплянне будуць ісці паступова ў бліжэйшыя гады. Хацелі б, каб сабраць інфармацыю як мага хутчэй, намеціць яе на карце і падчас плёну дастацца да гэтых фруктовых садоў. Пазначэнне сорту патрабуе часта спецыяльных ведаў і ў сувязі з гэтым супрацоўнічаюць са спецыялістамі лепшымі ў краіне. Акрамя таго, хочуць, каб узрасла адчувальнасць грамадства да гэтых пытанняў, каб паспрабаваць прадухіліць высечку да нашай пары пладаносячых фруктовых садоў, часта

блізкія стогодовых. Задача для ахвотных заключаецца ў наступным: знайсці адрас (можа быць назва вёскі і ўчастка з геапартала: www.mapy.geoportal.gov.pl) дзе растуць старыя фруктовыя дрэвы (асабліва пасаджаныя або прышчэпленыя да 1955 года); калі магчыма правесці інтэрв’ю з уладальнікам, каб вызначыць узрост саду, назвы сартоў (уключаючы мясцовыя і дыялектныя) і лік дрэў і спосаб выкарыстання пладоў; выканаць фатаграфію (фатаграфіі) саду або асобных дрэў (наколькі гэта магчыма); перадаць інфармацыю на адрас электроннай пошты: sdp@podlasie.org ., ці па тэлефоне: 602 430 772. Калі збор інфармацыі ў гэтых адносінах не будзе магчымым, па меншай меры трэба падаць інфармацыю пра месцазнаходжанне саду або аднаго дрэва. Сярод удзельнікаў будуць разыграны 20 асобнікаў дапаможніка для садаўніка «Sad tradycyjny” Гжэгажа Годуна. Трапінкаўцы мелі магчымасць прыняць удзел у садаўнічых майстар-класах, арганізаваных Згуртаваннем падляшскай спадчыны ў Пухлах, на чале са спадаром Гжэгажам Годунам са Скерневіцкага Інстытута садаводства. Трапінкаўцы заклікаюць таксама абшукаць усе існуючыя ў рэгіёне Белавежскай пушчы і Даліны верхняй Нарвы традыцыйныя сарты гародніны, кветак і зёлак.

7 мaя віталі яны гасцей хлебам з салам, прадстаўлялі Трапінку, запрашалі да размовы: «Мы група неаднародная, якая

аб’ядноўвае жыхароў

гэтых раёнаў і імігрантаў з іншых частак Польшчы і Еўропы. Ёсць сярод нас людзі ўсіх узростаў, часта з вельмі розным жыццёвым вопытам, прадстаўнікі розных прафесій. Яднае нас цікавасць да культуры і спадчыны памежжа, чэрпанне радасці з адкрывання духа гэтых гістарычна мультыкультурных раёнаў, вера ў тое, што можна «прыгожа і моцна адрознівацца», і што дацэньванне гэтай адрознасці мае вялікае значэнне і вядзе да плённай дыскусіі, пашырае нашы гарызонты… Як філосаф Анджэй Ляшчынскі ў тэксце «Прыгожае слова дыялог» нагадаў нядаўна, што самае лепшае, што вынайшлі грэкі, гаворыць аб выкрочванні (дыя-) па-за сябе – па-за сваю думку (логас). Дыялог – «розум удваіх», як называў яго Юзаф Тышнер – гэта адмаўленне менталітэту «глушцоў» якія такуюць усё па-свойму і глухія яны да навакольнага асяроддзя. У вузкім коле звужаецца думка, пісаў нямецкі аўтар Фрыдрых Шылер. Праўда гэта ствол вырастаючы з многіх каранёў, каб магчымым было спазнанне – павінна быць па меншай меры дзве пазіцыі. Чым больш іх будзе, тым больш надзейным будзе такі ствол. Культываванне дыялогу пачалі мы ў сваіх уласных шэрагах, запрашаем далучыцца да нас усім, хто верыць у яго магчымасці!»

Былі 7 мая незвычайныя шапікі на трапінчыным свяце. Дзякавалі ўсім за тое што паказалі тое што маюць найлепшае, што ўзбагацілі іншых і падзяліліся сваімі скарбамі.

Дзякавалі Багуславе Чаркоўскай (жывапіс, дызайн, інтэр’ер, травалячэнне, іконапісанне, https://www.facebook.com/bogna.bcz?fref=ts), Лене Харкевіч (адной з піянерак агратурызму – харчовыя вырабы, трапінкавая гарбатка і травы), Малгажаце Краўчык (мастачка, аўтарка цыклу Падляшскія Мадонны, барэльеф у ліпе, вышыўка, вязанне – http://www.agrokwatera.eu/pl_galeria-zdjec,62.html), спадарству Скепкам (смачныя, рукамі адцісканыя алеі) і Дарку Навіцкаму (супрацоўнік АФВ у аддзеле Дзіцячых пляцовак, гульняў і танцаў, аматар разьбы па дрэве). Вельмі дзякавалі Карчме ў Міхалове за яе смакоцце.

«Трапінка» спрабуе ўзнавіць гісторыю леснічоўкі ў Свінароях, сённяшняга Дварка Русо. Просяць усіх, хто можа дапамагчы ім, хто ведаюць нешта пра насельнікаў гэтага дома, у каго ёсць старыя фатаграфіі, аповеды, каб звязаліся з імі. Хочуць каб гэты праект пачаў іхнюю серыю даследаванняў па мясцовай гісторыі. Вось тое, што да гэтага часу ўдалося ім даведацца:

1926-1936 або 1934 г.

– жыў у Свінароях Ян Вацлаў Данкевіч з сям’ёй (ад 1926 г. надляснічы Гайнаўскага надлясніцтва, пасля надляснічы Нараўчанскага надлясніцтва, з 1936 ці 1934 (?) інспектар Дырэкцыі дзяржаўных лясоў у Вільні. Трапінка мае кантакт з дачкой будаўніка сядзібы Ганнай Шэрэмэтай-Вэнгжэцкай. Леснічоўка ў Свінароях была пабудавана пад кіраўніцтвам яе бацькі, Яна Вацлава Данкевіча, варшавяка ад пакаленняў, лесніка з запалу. У 1926 годзе стаў ён наглядчыкам Гайнаўскага надлясніцтва. Спачатку жыў у Белавежы, у рэшце рэшт адправіўся ў Нараўчанскае надлясніцтва, у Свінарыі – як тады называлі сённяшнія Свінароі. Ганна ўспамінала, што вакол дома было тады так многа дзікоў, што наймалі сялян, якія палілі ўсю ноч вогнішчы і пільнавалі палеткаў.

Ян Данкевіч пераехаў у пушчу разам са сваёй жонкай Станіславай з Пулаўскіх. Выйшла яна з сям’і інтэлігентаў, якой члены навучаліся ў вядомых універсітэтах (яе маці вучылася ў Парыжы на сацыялогіі на Сарбоне), ды не вельмі добра адчувала сябе ў дзікім лесе, сумавала за Варшавай. Адзін з дзядзькоў Ганны Вацлаў Енджаевіч, дзяржаўны дзеяч Другой Рэчы Паспалітай, сузаснавальнік Інстытута Юзафа Пілсудскага на выгнанні ў Злучаных Штатах.

У Свінароях узнік прыгожы дом, пакрыты чарапіцай, з вялізнай авальнай клумбай перад уваходам – ідэальнае рашэнне для развароту брычкі, з двумя службоўкамі ды вяндлярняй на гарышчы. Ужо тады мелі цёплую ваду, пакоі былі ўпрыгожаны дэкаратыўнымі печамі і крыштальнымі жырандолямі. У службоўках жыла Сонька з Болтрык і Аляксандр, канюшы, адказны таксама за сад. Яшчэ да вайны спадар Данкевіч быў інспектарам дырэкцыі дзяржаўных лясоў у Вільні. Быў забіты ў 1940 годзе ў Катыні. Пахаваны на могілках у Харкаве.

Ганна адправілася была з Вільні ў Варшаву, дзе ў час паўстання была медсястрой з псеўданімам «Зося», пасля падзення паўстання адправілася ў лагер у Оберланген. Многія гады правяла ў ЗША і Канадзе, пасля 1989 г. вярнулася ў Варшаву.

1936 – да 1939 (?)

 

Манчэўскія? Ядвіга Чайкоўская, дачка ад першага шлюбу дзядзічкі Нараўкі Тэрлякоўскай, выйшла замуж за надляснічага Вітольда Манчэўскага і «пасля шлюбу стала жыць у Свінароях, у прыгожым дварку, пабудаваным дзякуючы намаганням яе мужа» – прачытаем у часопісе «Nad Narewką” № 70/1, год 2009. Гэта няпраўда – Пётр Байко кажа, што такога надляснічага не зафіксавалі ні ў якіх крыніцах. Так што, можа быць, у гады 1934 – 1935 жыў у Свінароях Фелікс Манчэўскі? Можа якраз у леснічоўцы. У сярэдзіне 1935 г. ён быў дырэктарам Упраўлення выкарыстання і продажу драўніны ва Упраўленні дзяржаўных лясоў у Белавежы. Нават калі б ён жыў да 1935 года ў гэтым доме, і так ёсць прабел ад 1935 года да вайны… Што адбылося пасля ўваходу расіян? Што адбылося пасля ўступлення немцаў? А ў час усяе ПНР – пасля вайны, да часу калі стаў там жыць Кутшэба? Напэўна ў сямідзесятыя гады спадар Мечыслаў Кутшэба жыў там з сям’ёй (але ад калі да калі, і ці ва ўсім доме?). Шукаецца кантакт з сям’ёй спадара Кутшэбы. Што адбылося далей? Да 2008 года, калі набылі дом цяперашнія ўладальнікі?

А адкуль той

Дварок Русо?

Каб Русо, нарэшце, атрымаў свой дом у Пушчы. Вось так! Вядома, што знакаміты Жан-Жак Русо, упрошаны Велягорскім, напісаў каля 1770 г. праект да ўрадавага законапраекта для Польшчы. З гэтай мэтай вывучыў гісторыю Польшчы, прыклаўся да зведання яе звычаяў і законаў, і на працягу даследаванняў займеў як найбольш прыхільнае пра палякаў меркаванне і казаў, што ахвотна жыў бы там, чым распусным Парыжы. Пачуўшы пра гэта Тызенгаўз, літоўскі надворны падскарбі, падчас свайго знаходжання ў французскай сталіцы ў 1778 годзе, задумаў пераканаць філосафа, каб перасяліўся ў Рэч Паспалітую. Ведаючы аб нянавісці да жыцця ў грамадзе і страсці да жыцця ў самоце, вырашыў ахвяраваць Русо падчас наступнага наведвання белавежскія лясы, месца найдзічэйшае і найменш люднае, верагодна, ва ўсёй Еўропе. Абавязаўся пабудаваць дом па плану філосафа, забяспечыць усе выгоды жыцця, абслугоўванне, павозку для язды, і ў той жа час не ставіць перад ім якія-небудзь абавязкі ці заняткі. Папрасіў быў Ксавера Богуша, монсіньёра Віленскай катэдры, які ў Парыжы быў разам з Тызенгаўзам, правесці з ім перагаворы. Гэта спачатку спадабалася парыжскаму самотніку, ужо здавалася, што ён гатовы згадзіцца на прапанову Богуша, але ж нечаканы інцыдэнт сапсаваў усе працэдуры і намовы Тызенгаўза. Вось прыбыў у Парыж на няшчасце землякам вядомы авантурыст Вяжэвіч, які зарабіўшы спекуляцыяй на дзівацтвах Русо, наладзіў з ім знаёмства, падышоў прытворнай бядой і ганебна падмануў! Жан-Жак Русо, абураны здраджаным даверам, вельмі разгневаўся і цалкам адмовіўся жыць у Белавежскай пушчы, перасяліўся ў Эрменонвіль пад Парыжам, дзе атрымаў сяброўскі прытулак (паводле Балінскага, «Старажытная Польшча»).

Міраслава Кастанчук